Yazı Çağrısı
“Dijital Ekonomide Öznellikler” Özel Sayısı
İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi
2025 (Cilt 45 / Sayı 2)
Sayı Editörleri
M. Fatih Karakaya (Dr. Öğr. Üyesi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, Türkiye)
Hairou Jin (Dr., Cambridge Üniversitesi, Cambridge, Birleşik Krallık)
Çağrı Metni için: https://cdn.istanbul.edu.tr/file/JTA6CLJ8T5/376AC6E449964E11A48AC3989DAFC319
Yazı Çağrısı
İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, “Dijital Ekonomide Öznellikler” başlıklı bir özel sayı hazırlıyor. Bu sayıda dijital teknoloji ve platformların, bireysel ve kolektif kimlikleri, emek pratiklerini, kültürel değerleri ve ekonomik yaşamı nasıl dönüştürdüğünü sorgulamak amaçlanmaktadır. Dijital ortamların iş, tüketim ve etkileşim sınırlarını yeniden inşası, algoritmik yönetim, platform kapitalizmi ve veri odaklı karar alma gibi konulara yanıt verirken yeni öznellikleri de gündeme getirmektedir. Bu unsurlar, benlik anlayışını piyasa mantığını pekiştirecek tarzda şekillendirirken, aynı zamanda müzakere, mücadele ve direniş için alanlar açarak alternatif dijital geleceklere dair olasılıklara da işaret etmektedir. Gelgelelim dijital ekonomideki öznellikler çok yönlü ve tartışmalıdır. Bu sayının amacı, dijital ekonomideki öznelliklerin sosyolojik incelemelerine teorik ve uygulamalı çalışmalarla katkıda bulunmaktır. Bu çerçevede, aşağıdaki (ama bunlarla sınırlı olmayan) temalara dair katkılar beklenmektedir:
- Platform ekonomilerinde emek ve öznellikler (örneğin gig ekonomisi, influencer ekonomisi, yaratıcı ekonomiler ve dijital girişimcilik).
- Dijital bakım, eğitim ve komünite ekonomilerinde duygusal emek.
- Algoritmaların ve yapay zekanın yükselişiyle değişen iktidar dinamikleri.
- Gözetim, otomasyon, yapay zeka bağlamında dijital ütopyalar/distopyalar.
- Dijital ekonomilerde ırk, cinsiyet, sınıf vb. kesişimsellikler.
- Ekonomik dönüşümlerdeki öznelliklerin tarihsel ve karşılaştırmalı analizleri.
Bu sayıda yer alacak çalışmalar, dijital ekonomideki öznelliklerin bugününü ve geleceğini sorgulayarak, toplumda insan ve insan dışı aktörlerin karmaşık ilişkiselliğini anlamamıza katkı sağlamayı amaçlamaktadır.
Katkı sağlamak isteyenlerin, 15 Nisan 2025 tarihine kadar 300 kelimeyi geçmeyen bir özeti dergi eposta adresine (sosyolojidergi@istanbul.edu.tr) göndermeleri gerekmektedir. Kabul edilen özetlerle ilgili karar 30 Nisan 2025'te yazarlara bildirilecektir. Tam metinlerin teslimi için belirlenen son tarih ise 30 Haziran 2025. İki bağımsız anonim hakem tarafından değerlendirmeden geçecek makaleler kabul edilmesi halinde Aralık 2025'te yayımlanacak özel sayımızda yer alacaktır.
Giriş
Dijital ekonomi, yalnızca çevrimiçi işlemler ya da teknolojinin ekonomik faaliyetlerdeki rolüyle ilgili olmayıp; ayrıca toplumda değerin nasıl yaratıldığı, dağıtıldığı ve deneyimlendiğini izah eden daha geniş bir dönüşümüdür. Dijital altyapılar, platformlar, veriler ve algoritmik sistemler, emek, tüketim, finans, yönetişim ve nihayetinde sosyal ilişkileri yeniden şekillendirirler. Aynı zamanda dijital ekonomiler, bireysel deneyimler, algılar ve kimliklerle şekillenen, insan öznellikleriyle derinden iç içe geçmiş bir alandır. Sosyolojik bir bakış açısıyla dijital ekonomi, belirli kültürel, politik ve tarihsel bağlamlara gömülü olup, yalnızca verimlilik, üretkenlik ya da büyüme gibi bağlamlarda anlaşılamayacak kadar karmaşıktır. Aksine, dijital ekonomiler, yeni emek biçimleri ortaya koyar (örneğin gig ekonomisi, influencer ekonomileri, canlı yayıncılık gibi ekonomik faaliyetler), sahiplik kavramlarını yeniden tanımlar (örneğin dijital mallar, NFT’ler vb.) ve iktidar yapılarını değiştirir (örneğin Büyük Teknoloji'nin ekonomik politikaları ve faillikleri şekillendirmedeki rolü).
Dijitalleşmenin farklı toplumlarda gündelik yaşamda yaratmış olduğu çeşitli biçimler ve sonuçlar, Digital Anthropology (Horst & Miller, 2012) gibi çalışmalarda vurgulanan yeni bir araştırma dalgası yaratmıştır. Bu çalışmalar, internetin sosyal ilişkileri, kimlik oluşumunu nasıl yeniden şekillendirdiğini ve yeni yaşam biçimlerine dair hangi önerileri sunduğunu inceler (Codagnone et al., 2018; Miller et al., 2016; Woldoff & Litchfield, 2021). Bu nedenle, dijital teknolojilerin, veri odaklı, algoritmalarca hızlandırılmış, teknoloji devleri tarafından yönlendirilen kapitalizmin bir parçası olarak insan ilişkilerini, güveni ve sömürüyü nasıl dönüştürdüğünü anlamak büyük önem taşımaktadır (Guyer, 2016; Knox & Nafus, 2018; Sadowski, 2020; Williams, 2018; Zuboff, 2019).
Dijital ekonomideki en önemli değişimlerden biri “girişimci benlik” (Bröckling, 2015) kavramının ortaya çıkmasıdır. Uber, Airbnb ve Etsy gibi dijital platformlar, bireyleri kendi başarılarından sorumlu bağımsız girişimciler olarak görmeye teşvik eder (Foucault, 2008). Bu öznellik, neoliberal öz yeterlilik ve bireysellik anlayışına dayanmaktadır. Burada, işçiler kendi becerilerini pazarlamak, üretkenliklerini optimize etmek ve belirsiz emek koşullarında gezinmek zorunda kalmaktadır (Harvey, 2005; Standing, 2011). Bu model bir tür esneklik sunsa da, platform sahipleri ile işçiler arasındaki iktidar dinamiklerini sıklıkla gizler ve bireyleri gig ekonomisinin risklerini ve belirsizliklerini üstlenmekle baş başa bırakır (Srnicek, 2016; De Stefano, 2016).
Gig ekonomisinin yükselmesi, geleneksel istihdam yapılarını parçalamış ve bireyler giderek daha fazla kısa vadeli sözleşmelere ve serbest çalışmalara bağımlı hale gelmiştir (Healy, Nicholson, & Pekarek, 2017). Bu değişim bir yandan esneklik ve özerklik sunarken, bir yandan da iş güvencesi, adil ücretler ve işçi hakları gibi kaygıları da gündeme getirmektedir (Wood et al., 2019; De Stefano, 2016). Gig işçilerinin öznellikleri, belirsizlik ve güvencesizlik ile damgalanmıştır; çünkü algoritmik yönetim ve yoğun rekabetle şekillenen bir ortamda yol almaktadırlar (Standing, 2011; Vallas & Schor, 2020; McDonald & O’Brien, 2021). Zira dijital ekonomideki iş, özellikle gig ve platform işçiliği, istihdam deneyimini dönüştürür. Geleneksel işçilerden farklı olarak, gig işçileri sürekli olarak kendilerini markalaştırmak zorundadırlar ve algoritmalarla yönetilen piyasalarda görünürlük kazanmak için olağanüstü çaba harcarlar (van Doorn, 2017). Bu işçilerin öznellikleri, çoğunlukla yapısal eşitsizlikleri maskeleyen bir girişimci benlik imajı yaratan platform puanlama sistemleri, otomatik geri bildirimler ve güvencesiz çalışma koşulları ile şekillenmektedir (Standing, 2011; De Stefano, 2016). İşçi, bağımsız bir özne olarak konumlandırılırken, platformun kontrolüne tabi kalır ve özerklik ile algoritmik yönetim arasındaki çizgi bulanıklaşır (Srnicek, 2016; Zwick et al., 2018).
Ayrıca, sosyal medya ve dijital ekonomi, benlik inşasında tüketimin rolünü daha da yoğunlaştırmıştır (Bourdieu, 2006). Sosyal medya platformları, kullanıcıları “üretketici”lere (prosumer) dönüştürmüştür (Ritzer & Jurgenson, 2010). Buna göre bireyler, çevrimiçi kimliklerini oluştururlarken hayatlarını ve deneyimlerini ticarileştirerek görünürlük ve onay kazanmaya çalışırlar (Fuchs, 2017; Duffy, 2017). Dijital öznelliğin bu performatif yönü, kişisel kimlikler ticarileşmeye meyilli olduğundan dolayı özgünlük ve ticarileşme arasındaki çizgiyi de bulanıklaştırırlar (Couldry, 2012). İdealize edilmiş bir çevrimiçi varlık sürdürme baskısı, kaygıya, öz nesneleştirmeye ve parçalanmış bir benlik anlayışına yol açabilmektedir (Goffman, 1959; Turkle, 2011; Marwick, 2013).
Sosyal medya, bu anlamda bireyleri kendilerini markalar olarak sunmaya teşvik eder (Goffman, 1959). Influencer'lardan serbest çalışıcılara (freelancer) kadar dijital ekonomideki başarı, pazarlanabilir bir kimlik inşa edebilme yeteneğine dayanır (Duffy, 2017; Marwick, 2013). Bu değişim, kişisel ve profesyonel yaşam arasındaki geleneksel sınırları aşındırarak, kendini ifade etmeyi ticari bir meta haline getirir (Gershon, 2017; Hearn, 2008; Miller vd., 2016). Dijital ekonomideki özne sadece bir tüketici değil, aynı zamanda bir üründür. Zira öznellikler, veri çıkarma ve gözetim kapitalizmi aracılığıyla parasallaştırılmaktadır (Zuboff, 2019). Verileşme, dijital ekonomideki öznellikleri daha da karmaşık hale getirir. Bireyler, çevrimiçi etkinlikleri aracılığıyla büyük miktarda veri ürettikçe, giderek daha fazla veri noktasına indirgenirler (Cheney-Lippold, 2017; Tufekci, 2015). Bu veri odaklı öznellik, bireylerin şeffaf olmayan sistemler tarafından şekillendirilmesiyle ilgili endişelere yol açar. Zira bu sistemler çoğunlukla kişisel refahın yerine şirket çıkarlarını öncelemektedirler (Gillespie, 2014; Pasquale, 2015). Kişisel verilerin ticarileşmesi, bireyler, bilgilerin nasıl kullanıldığını kontrol edemez hale geldiğinden aynı zamanda mahremiyet ve sahiplik kavramlarını da sorgulamaya açarlar (Couldry & Mejias, 2019; Andrejevic, 2014).
Dijital ekonomilerde piyasa odaklı öznelliklerin dayatılması eğilimlerine rağmen, bireyler ve topluluklar da bu yapı içinde direnç gösterir ve rollerini yeniden tanımlarlar. Platform kooperatifleri ve merkeziyetsiz ağlar gibi alternatif ekonomiler, kolektif sahiplik ve demokratik karar alma ilkelerini vurgulayarak egemen modellere meydan okur (Srnicek, 2016). Ayrıca, dijital okuryazarlık hareketleri, kullanıcıları verileri ve çevrimiçi kimlikleri üzerinde yeniden mevzi kazanma konusunda teşvik eder (Couldry & Mejias, 2019; Noble, 2018). Dahası, dijital ekonomi algoritmik yönetişimle karakterize olmuştur. Platformlar ve hizmetler, deneyimleri kişiselleştirmek, bilgileri filtrelemek ve kararları etkilemek için algoritmalar kullanır (Gillespie, 2014; Pasquale, 2015). Bu algoritmalar, verimlilik ve kullanıcı memnuniyetini artırmak için tasarlanmış olsa da, aynı zamanda önyargıları sürdürebilir ve yankı odaları yaratarak mevcut sosyal eşitsizlikleri pekiştirebilir (Noble, 2018; O’Neil, 2016). Öznelliklerimiz, bu algoritmaların görünmeyen eli tarafından şekillendirilir; bu algoritmalar, bizi belirli seçimlere yönlendirebilir ve farklı bakış açılarına maruz kalmamızı sınırlayabilir (Sunstein, 2017; Zuboff, 2019). Örneğin, bazıları, dijital bir piyasa aygıtı olan kredi skorlarının mevcut eşitsizlikleri yeniden ürettiğini, mahremiyeti ihlal ettiğini ve üstelik bunları nesnellik ve formellik iddialarıyla meşrulaştırdığını iddia etmektedir (Leyshon & Thrift, 1999; Poon, 2009; Langley, 2014; McClanahan, 2014; Pasquale, 2015; Kear, 2017).
Dijital ekonomi çağında tüketim ve üretimin ötesinde, dijitalleşme aynı zamanda bireyleri ve hanehalklarını günlük yaşamlarında risk yönetimi ve öz yeterlilik konularında yönlendirerek kişisel başarı, finansal denge ve özerklik gibi belirli anlatıları teşvik eden finansallaşma sürecini hızlandırmaktadır (Langley, 2007; Mulcahy, 2017). Finansal öznellik, bireylerin kendi refahlarından sorumlu olmalarını teşvik eder ve risklere girişimci bir duruşla yaklaşmalarına yol açar. Bu da “finansal özne” olarak bilinen bir öznelliğin ortaya çıkmasına neden olur. Ancak finansal öznellik yalnızca sıradan insanlarla sınırlı değildir. Tıpkı tıklama ekranı (click and screen) trading’in (Knorr-Cetina & Bruegger, 2000, 2002) borsa korbeylerindeki (pit) trader öznelliklerini dönüştürdüğü gibi (Zaloom, 2006), otomasyona dayalı trading de trader öznelliğini yeniden şekillendirmektedir (Borch & Lange, 2017). Çünkü trader’lar sürekli olarak teknolojik sistemlerle etkileşimde bulunduklarından, teknoloji de trader öznelliğini şekillendirir ve yeniden tanımlar.
Sonuç olarak, dijital ekonomideki öznellikler, algoritmik yönetim, platform emeği ve kimliğin ticarileşmesi ile iç içe geçmiş haldedir.
İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi Hakkında
İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 1914’te kurulan ve Türkiye’de sosyolojinin bilimsel disiplin olarak gelişmesine önemli katkılar sağlayan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü bünyesinde yayımlanmaktadır. İlk sayısı 1917 yılında basılan ve Türkçedeki ilk sosyoloji dergisi olan İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, Web of Science Emerging Sources Citation Index (ESCI) ve TÜBİTAK ULAKBİM TR-Dizin’de taranan, yılda iki kez yayımlanan hakemli akademik bir dergidir (Daha fazla bilgi için: http://iupress.istanbul.edu.tr/en/journal/iusd/home).
Makale Gönderimi Hakkında
Gönderimler Türkçe veya İngilizce olarak İstanbul Üniversitesi Yayınları editöryal portalı (https://editorial.istanbul.edu.tr) aracılığıyla 30 Haziran 2025'e kadar kabul edilecektir. Editöre sorularınız için M. Fatih Karakaya (muhammed.karakaya@istanbul.edu.tr) ve/veya Hairuo Jin (hj347@cam.ac.uk) ile irtibata geçebilir, teknik sorularınız için sosyolojidergi@istanbul.edu.tr adresine yazabilirsiniz.
Kaynakça
Andrejevic, M. (2014). Surveillance and alienation in the online economy. Marketing Theory, 14(1), 35-49.
Borch, C. & Lange, A. C. (2017). High-frequency trader subjectivity: emotional attachment and discipline in an era of algorithms. Socio-Economic Review, 15(2), 283–306.
Bourdieu, P. (2006). The forms of capital. In H. Lauder, P. Brown, J-A. Dillabough & A. H. Halsey (Eds). Education, Globalisation and Social Change (pp. 105-118). Oxford University Press.
Bröckling, U. (2015). The Entrepreneurial Self: Fabricating a New Type of Subject. Sage.
Cheney-Lippold, J. (2017). We Are Data: Algorithms and the Making of Our Digital Selves. NYU Press.
Codagnone, C., Matthews, J., & Karatzogianni, A. (2018). Platform Economics Digital Labour Organization in the Sharing Economy. Emerald Publishing.
Couldry, N. (2012). Media, Society, World: Social Theory and Digital Media Practice. Polity Press.
Couldry, N., & Mejias, U. A. (2019). The Costs of Connection: How Data is Colonizing Human Life and Appropriating It for Capitalism. Stanford University Press.
De Stefano, V. (2016). The rise of the ‘just-in-time’ workforce: on-demand work, crowdwork, and labor protection in the gig economy. Comparative Labor Law & Policy Journal, 37(3), 471-504.
Duffy, B. E. (2017). (Not) Getting Paid to Do What You Love: Gender, Social Media, and Aspirational Work. Yale University Press.
Foucault, M. (2008). The Birth of Biopolitics: Michel Foucault on Neoliberal Governmentality. Lecture Series, 1978-79.
Fuchs, C. (2017). Social Media: A Critical Introduction. Sage Publications.
Gershon, I. (2017). Down and Out in the New Economy: How People Find (or Don’t Find) Work Today. University of Chicago Press.
Gillespie, T. (2014). The relevance of algorithms. In T. Gillespie, P. Boczkowski, & K. Foot (Eds.), Media Technologies: Essays on Communication, Materiality, and Society (pp. 167-194). MIT Press.
Goffman, E. (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. Anchor Books.
Guyer, J. I. (2016). Legacies, Logics, Logistics: Essays in the Anthropology of the Platform Economy. The University of Chicago Press.
Haggerty, K. & Ericson, R. (2000). The surveillant assemblage. British Journal of Sociology, 51(4), 605-622.
Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press.
Healy, J., Nicholson, D., & Pekarek, A. (2017). The gig economy: a critical introduction. Labour & Industry: A Journal of the Social and Economic Relations of Work, 27(1), 10-28.
Hearn, A. (2008). “Meat, mask, burden”: probing the contours of the branded self. Journal of Consumer Culture, 8(2), 197-217.
Horst, H. A., & Miller, D. (Eds.). (2012). Digital anthropology (Engl. ed). Berg.
Kear, M. (2017). Playing the credit score game: algorithms, ‘positive’ data and the personification of financial objects. Economy and Society, 46(3-4), 346-368.
Knorr-Cetina, K. & Bruegger, U. (2000). The market as an object of attachment: exploring postsocial relations in financial markets. Canadian Journal of Sociology, 25, 141–168.
Knorr-Cetina, K. & Bruegger, U. (2002). Traders’ engagement with markets: a post-social relationship. Theory, Culture & Society, 19, 161–185.
Knox, H., & Nafus, D. (2018). Ethnography for a Data-Saturated World. Manchester University Press.
Langley, P. (2007). Uncertain subjects of Anglo-American financialization. Cultural Critique, 65, 67-91.
Langley, P. (2014). Equipping entrepreneurs: consuming credit and credit scores. Consumption Markets & Culture, 17(5), 448-467.
Leyshon, A. & Thrift, N. (1999). Lists come alive: electronic systems of knowledge and the rise of credit-scoring in retail banking. Economy and Society, 28(3), 434-466.
Marwick, A. E. (2013). Status Update: Celebrity, Publicity, and Branding in the Social Media Age. Yale University Press.
McClanahan, A. (2014). Bad credit: the character of credit scoring. Representations, 126(1), 31-57.
McDonald, P., & O’Brien, K. (2021). Gig work, precarity, and subjectivity: workers’ rights in the age of digital labor. Journal of Labor and Society, 24(2), 163-179.
Miller, D., Sinanan, Jolynna, Wang, Xinyuan, McDonald, Tom, Haynes, Nell, Costa, Elisabetta, Spyer, Juliano, Venkatraman, Shriram, & Nicolescu, Razvan. (2016). How the World Changed Social Media. UCL Press.
Mulcahy, N. (2017). Entrepreneurial subjectivity and the political economy of daily life in the time of finance. European Journal of Social Theory, 20(2), 216-235.
Noble, S. U. (2018). Algorithms of Oppression: How Search Engines Reinforce Racism. NYU Press.
O’Neil, C. (2016). Weapons of Math Destruction: How Big Data Increases Inequality and Threatens Democracy. Crown Publishing.
Pasquale, F. (2015). The Black Box Society: The Secret Algorithms That Control Money and Information. Harvard University Press.
Poon, M. (2009). From New Deal institutions to capital markets: commercial consumer risk scores and the making of subprime mortgage finance. Accounting, Organizations and Society, 34, 654-674.
Ritzer, G., & Jurgenson, N. (2010). Production, consumption, prosumption: the nature of capitalism in the age of the digital economy. Journal of Consumer Culture, 10(1), 13-36.
Sadowski, J. (2020). Too Smart: How Digital Capitalism is Extracting Data, Controlling Our Lives, and Taking Over the World. MIT Press.
Srnicek, N. (2016). Platform Capitalism. Polity Press.
Standing, G. (2011). The Precariat: The New Dangerous Class. Bloomsbury Academic.
Sunstein, C. R. (2017). #Republic: Divided Democracy in the Age of Social Media. Princeton University Press.
Tufekci, Z. (2015). Algorithmic harms beyond facebook and google: emergent challenges of computational agency. Weizenbaum Conference, 1-12.
Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Basic Books.
van Doorn, N. (2017). Platform labour: on the gendered and racialized exploitation of low-paid workers in the gig economy. Media, Culture & Society, 39(4), 525-539.
Vallas, S. P., & Schor, J. B. (2020). What do we know about the gig economy? Annual Review of Sociology, 46, 411-430.
Williams, J. (2018). Stand Out of Our Light: Freedom and Resistance in the Attention Economy (1st ed.). Cambridge University Press.
Woldoff, R., & Litchfield, R. C. (2021). Digital Nomads: In Search of Freedom, Community, and Meaningful Work in the New Economy. Oxford University Press.
Wood, A. J., Graham, M., Lehdonvirta, V., & Hjorth, I. (2019). Good gig, bad gig: autonomy and algorithmic control in the global gig economy. Work, Employment and Society, 33(1), 56-75.
Zaloom, C. (2006). Out of the Pits: Traders and Technology from Chicago to London. University of Chicago Press.
Zengler, T. (2014). Personalization and algorithms: the changing landscape of how we do business. Harvard Business Review.
Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power. PublicAffairs.
Zwick, D., Bonsu, S. K., & Darmody, A. (2018). Putting the “sharing” economy to work: a critical examination of the gig economy and its impacts on employment. Journal of Business Research, 87, 49-58.