The 1st International Prof. Dr. Fuat Sezgin Symposium on History Of Science in Islam Proceedings Book
The First Treatise on Mathematics Written in Anatolia: Amīn-al-Dīn al-Abhari’s (d. 1333) Work Entitled Fuṣūl Kāfīya fī Ḥisāb at-Taḫt wa-’l-Mīl
Elif BagaMathematics is one of the sciences that have received remarkable interest and then soared with quick acceleration since the very beginning of the tradition of science in Islamic civilization. While one justification for this relevance is that mathematics was viewed superior in terms of not being dependent on any one science with many sciences dependent on it, another justification is that, because it is a tool of science, the simplification and perfection of work done or knowledge produced both theoretically as well as pragmatically in every field, the authenticity, and the accuracy depend on mathematics. In this interval after the great Turkification and Islamization of Anatolian lands in the 13th century, math books began to be produced and educational activities carried out through these books in Anatolia as well, just as in other regions of the Islamic geography. The earliest recorded surviving mathematics book produced in Anatolia, according to recent research, is the work, Fuṣūl Kāfīya fī Ḥisāb at-Taḫt wa- ’l-Mīl [Sufficient Chapters for Arithmetic using a Board and Stick (with Sharp End)/والميل التخت حساب في كافية فصول ,[ which was probably compiled in the first quarter of the 14th century in Arabic by Amīn-al-Dīn al-Abharī (d. 1333 CE), born in Sivas and the grandson of Athīr-al-Dīn al-Abharī (d. 1265 CE). The text constructed in the first 10 chapters on the patterns and placement of numbers, doubling, halving, adding, subtracting, multiplying, dividing, finding the square root, finding the cube root, and proving arithmetic operations is based on the Indian (Hindu, 10-base number system) and sexagesimal (Babylonian, 60-base number system) arithmetic from the Indian, Hawai (mental arithmetic), and sexagesimal types of arithmetic. The treatise in this context can be said to represent the starting point in the Anatolian geography for being able to recognize, disseminate, and reproduce in accordance with the changing needs the 10-base and 60-base number systems and all arithmetic operations done with respect to these systems. Owing to all this importance and the justifications in this treatise, its role in the formation and development of the Ottoman mathematics tradition will be discussed by introducing the first mathematics book written in Anatolia.
Anadolu’da Yazılan İlk Matematik Risâlesi: Emînüddin Ebherî’nin Fuṣūl Kāfīye fī Ḥisābi’tTaḫt ve’l-Mīl Adlı Eseri
Elif BagaMatematik, İslam medeniyeti ilim geleneğinde en başından itibaren dikkate değer bir ilgiye mazhar olan ve akabinde hızlı bir ivmeyle yükselişe geçen ilimlerden biridir. Bu alakanın bir gerekçesi, matematiğin, hiçbir ilme muhtaç olmayıp birçok ilmin ona muhtaç olması bakımından üstün görülmesi iken diğer gerekçesi bir alet ilmi olması hasebiyle hem nazarî hem amelî her alanda yapılan işin veya üretilen bilginin kolaylaşmasının, mükemmelleşmesinin, sıhhatinin ve dakikliğinin ona bağlı olmasıdır. Bu meyanda, XIII. asırda Anadolu topraklarının büyük oranda Türkleşmesinin ve İslamlaşmasının ardından İslam coğrafyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi Anadolu’da da matematik kitapları üretilmeye ve bu kitaplar aracılığıyla eğitim-öğretim faaliyetleri yürütülmeye başlanmıştır. Son araştırmalara göre Anadolu’da üretilen ve günümüze ulaşabilen matematik kitaplarından en erken tarihlisi, meşhur bilgin Esîrüddin Ebherî’nin (ö. 663/1265) torunu, Sivas doğumlu Emînüddin Ebherî’nin (ö. 733/1333) Arapça olarak büyük ihtimal XVI. yy ilk çeyreğinde telif ettiği Fuṣūl kāfīye fī ḥisābi’t-taḫt ve’l-mīl/والميل التخت حساب في كافية فصول adlı eserdir. Sayıların şekilleri ve basamakları, iki katını alma, yarıya bölme, toplama, çıkarma, çarpma, bölme, karekök bulma, küpkök bulma ve hesap işlemlerinin sağlaması olmak üzere on fasıl halinde inşa edilen metinde hindî, hevâî ve sittînî hesap türlerinden hindî ve sittînî hesabı esas alınmıştır. Bu bağlamda eserin ondalık konumsal sayı sistemi ile altmış tabanlı sayı sisteminin ve bu sistemlere göre yapılan tüm hesap işlemlerinin Anadolu coğrafyasında tanınması, yaygınlaştırılması ve zamanla değişen ihtiyaçlara uygun olarak yeniden üretilebilmesi için başlangıç noktasını temsil ettiği söylenebilir. Tüm bu önem ve gerekçelere binaen bu bildiride Anadolu’da yazılan ilk matematik kitabı tanıtılarak Osmanlı matematik geleneğinin oluşum ve gelişimindeki rolü tartışılacaktır.
