Temeli Türklerin Orta Asya’daki göçebe yaşamındaki çadıra dayanan Türk Evi kavramı, Türk yaşam kültürü ile biçimlenerek, ilk kez 17. yüzyılda ortaya çıkmış ve tüm karakteristikleriyle gelişimini tamamlayarak, 19. yüzyılda son şeklini almıştır. Anadolu dışında, Osmanlı hâkimiyeti altındaki topraklar ile Akdeniz ve Ege’deki adaların başkentlerinde tipik ev karakterini teşkil eden Geleneksel Türk Evi; özgün plan şeması, toprakla ilişki kurulan avlusu, ev halkının buluştuğu sofası, oturma, yatma, yemek yeme, yıkanma gibi işlevlere hizmet eden çok amaçlı odaları, sokağa çıkma yapan cumbası, geniş ahşap saçaklarla kuşatılmış eğimli çatısı gibi özellikleriyle dünya mimari literatürüne girmiş ve tarihî konut mimarisinde önemli bir yere sahip olmuştur. Geleneksel Türk Evi’nin her bölümünün her mekânının işlevlenmesinde olduğu gibi evin en büyük ve en önemli odası olan Başoda da Türklerin misafire verdikleri önemle özenle tasarlanmış ve karakteristik oluşturmuştur. 

Misafir, Türklerin geleneksel yaşam kültürlerinde hep önemli olmuş; en iyi şekilde rahat ettirilmek, ağırlanmak ve hoş tutulmak için özel kılınan mekânlarda konuk edilmiştir. Bu amaçla misafir odası olarak düzenlenen Başoda, evin, aydınlatma, havalandırma ve manzara açılarından en avantajlı konumunda yer almıştır. Başoda’nın kapısından itibaren, iç mekân tasarım ögeleri olan döşeme, duvar ve tavanları, malzeme, biçim ve süsleme olarak özgün niteliğe sahip şekilde tasarlanarak evin diğer mekânlarından farklılık yaratılmış ve böylece bu odayla geleneksel yaşam felsefesi yansıtılmıştır. Çok büyük evlerde, köşklerde ve saraylarda ise misafir odası, kadınlar ve erkekler için ayrı olarak tasarlanmış; Harem ve Selâmlık diye isimlendirilmiştir. 

1571 yılında Kıbrıs’ta başlayan Osmanlı döneminde de adada, Türk Mimari eserleri olarak camiler, tekkeler, hanlar, hamamlar, çeşmeler, kaleler ve evler inşa edilmiştir. Bu eserler arasında önemli bir yere sahip olan 19. yüzyıl Türk Evleri, diğer coğrafyalardaki örnekleri gibi Türk yaşam kültürüne göre biçimlenmiş ve Başodaları da misafire verilen önemle özel olarak düzenlenmiştir. Hâlen adanın başkenti Lefkoşa’da, suriçi tarihî dokusunda, dar sokaklar boyunca sıralanmış, yüzyılı aşmış geçmişleriyle birer kültür mirası olan ve çalışmamızda örneklediğimiz, Türk Evleri, 19. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş; günümüze kadar farklı amaçlarla kullanılmış ve yakın geçmişte restore edilerek işlevlendirilmiştir. Lefkoşa suriçinin iki önemli mahallesi olan Arabahmet ve Selimiye Mahalleleri’nde yer alan örnek Türk Evleri; Bohcalian Konağı, Derviş Paşa Konağı, Saçaklı Ev, Kadı Menteşoğlu Konağı ve Küçük Mehmet Binası, günümüzde lokanta, müze, kültür-sanat merkezi ve ofis gibi farklı işlevlerle kullanılmaktadır. Bu evlerin en büyük ve en önemli odaları olan Başodaları; evin ya manzaraya hakim bir köşe bölümünde, veya sokağa üç yönde cephelenen çıkmalı odasında yer almaktadır. Başodalar, çıkmalı odalarda, çıkmanın üç yönüne açılan pencerelerle; köşe konumlu odalarda ise iki yöne açılan pencereler ve tepe pencereleri ile gün ışığı, doğal hava ve manzara açılarından evin en avantajlı odası hâline getirilmişlerdir. 

Başodaların ayrıcalığı, kapılarından itibaren başlamaktadır. Çift kanatlı ahşap kapıların kanatları, üzerinde oluşturulan kenarları profilli, farklı geometrilerdeki panolar ve ahşap kabartma motiflerle süslenmiştir. Yan yana sıralanmış dikdörtgen biçimli, çift kanatlı ahşap pencereleri, ahşap panjurludur. Pencereler, kenarları profilli geniş ahşap pervazlarla kuşatılmıştır. Pervazlar, oda cephelerinde, yatay konumda devam ettirilerek pencerelerin aralarındaki duvar yüzeylerinde panolar oluşturulmuştur. Pencerelerin üst hizalarında yer alan dar ahşap raflar, oda cepheleri boyunca yatayda uzatılarak bir üst çizgi oluşturulmuştur.

Duvarlarda görülen ahşap, camlı kapaklı, raflı nişler yanı sıra, özellikle yarım daire planlı ve yarım daire kavsaralı, motiflerle biçimlendirilmiş alınlıkla taçlandırılmış lambalık (çiçeklik) nişleri, Başodaların simgeleri olmuştur. İçlerine mermer plak yerleştirilmiş lambalık nişleri ya çeşitli renklerde boyanarak motiflerle süslenmiş ya da ahşapla kaplanmıştır. Kaplama ise tornalı ahşaplarla bölümlere ayrılmıştır.

Başodaların döşemeleri, yan yana sıralanmış, boyalı veya cilalı ahşaplar ya da kare biçimli yerel taş plaklarla kaplanmıştır. Şaşırtmalı veya diyagonal olarak dizilen taş plaklar, duvarlara paralel dizilen taş plak sıraları ile de çerçevelenerek döşemeye dekor yapılmıştır. Bazen de döşemenin ortasına, farklı geometrik biçimlerdeki taş plaklarla göbek oluşturularak döşemede dekor zenginleştirilmiştir. Genellikle ahşap kaplı tavanlar, profilli ince ahşap çıtalarda yapılmış geometrik biçimlerle işlenmiş, tavan duvar birleşimleri, geniş ahşap pervazlarla kuşatılmış, tavanın ortasına da çeşitli oyma veya kabartma motiflerle biçimlendirilmiş ahşap göbek yerleştirilmiştir. Başodaların dikdörtgen biçimli tavanları ise ahşap pervazlarla kuşatılarak kare ve dikdörtgen bölümlere ayrılmış ve her bölüme ahşap çıtalarla işleme yapılmıştır.

Günümüzde, restore edilmiş olan Lefkoşa’daki Türk Evleri’nin Başodaları, özgün kimliklerine göre işlevlendirilerek yaşatılmakta ve özgün tasarımları ile Türk yaşam kültüründe misafire verilen önemi yansıtarak kültür miraslarımızı geçmişten geleceğe taşımaktadırlar.

Bu makalenin amacı, geleneksel Türk yaşam kültüründe misafire verilen önem ile Geleneksel Türk Evleri’nde bir karakteristik teşkil eden ve evin en özel mekânı olan Başoda’nın oluşumunu, Lefkoşa’daki Osmanlı dönemi 19. yüzyıl evleri örnekleriyle, iç mekân tasarım ögelerini oluşturan duvar, döşeme, tavanların, malzeme, biçim ve süsleme detaylarının analizi ile irdeleyip önemini ortaya koymaktır. Araştırmamızın sınırlılıklarını ise Türk Evi’nde Başoda kavramı, Lefkoşa 19. yüzyıl evleri ile alan çalışmamıza örnek olarak seçtiğimiz Kıbrıs’ın Osmanlı döneminden günümüze ulaşan ve restore edilerek işlevlendirilmiş Lefkoşa Türk Evlerinin Başodalarının iç mekân tasarımları oluşturmaktadır.