9th International Congress of Turcology Proceedings Book

EnglishTürkçe

CHAPTER


DOI :10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.009   IUP :10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.009    Full Text (PDF)

On the Name of Uruz in Book of Dede Korkut

Muhammet Atasever

Giving and receiving names had a special place in the Oghuz tradition. Every child that was born would open their eyes to life, usually unnamed or given a temporary name. A person who proved their self-identity through the heroism they showed and who proved to the notables of the tribe that their status should change could only then be deemed worthy of a name. Due to names emerging based on the skill of the individual, the name the individual received would essentially give clues about that person to whomever they addressed. This event is a multifaceted sociocultural phenomenon involving the rituals and beliefs that formed around the giving and receiving of names and those who would witness it. The epic story Book of Dede Korkut is an important resource containing comprehensive information about the ideas of the individual, family, nation, and state with regard to the nomadic Oghuz tribes’ daily life; their non-religious, social, economic, and geographical conditions; and their place in history. Theoretical research and applied studies have been carried out on the 13 Dede Korkut stories by many different disciplines for two centuries, as well as on a recently discovered third copy. These stories are important in terms of reflecting the language characteristics of the period, and words such as living, changing, and transforming entities contain traces of Turkish culture’s past. For this reason, every word in these stories requires further investigation from an interdisciplinary perspective, especially in the field of Turkology. This article traces the etymological evolution of the name of Uruz in the stories from the Book of Dede Korkut in terms of domestic and foreign resources and analyzes its place in Turkish culture.


Keywords: Book of Dede Korkut, Oghuz tribes, Uruz, naming, taking names
DOI :10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.009   IUP :10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.009    Full Text (PDF)

Dedem Korkut’taki Uruz Adı Üzerine

Muhammet Atasever

Ad verme yahut ad alma Oğuz’un tefekküründe hususi bir yere sahipti. Doğan her çocuk ekseriyetle adsız olarak veya geçici bir ad ile hayata gözlerini açardı. Gösterdiği kahramanlık ile öz kimliğini ispatlayan ve statüsünün değişmesi gerektiğini boyun ileri gelenlerine teyit ettiren kişi ancak bir ada layık görülürdü. Ad, ferdin marifeti ile ortaya çıktığından ismini bağışlayan birey esasen muhatabına kendisi hakkında ipuçları vermiş olurdu. Ayrıca zikredilen eylem etrafında oluşan ritüeller, inanmalar ile adı veren/alan, şahit olanların hususiyetleri gibi çok yönlü sosyokültürel bir olgudur. Dede Korkut Oğuznâmeleri, göçer evli Oğuz boylarının gündelik yaşantısından dini, sosyal, iktisadi, coğrafi durumlarına ve tarihteki yerlerine kadar geniş bir yelpazede; birey-aile-millet-devlet hakkında kapsamlı bilgiler içeren önemli bir kaynaktır. Yeni tespit edilen üçüncü nüshası ile birlikte Dedem Korkut’un soyladığı on üç boy üzerinde, önemine binaen iki yüzyıldır birçok farklı disiplinde teorik araştırmalar veya uygulama çalışmaları yapılmaktadır. Boylar, döneminin dil özelliklerini yansıtması bakımından da mühimdir. Zira canlı birer varlık olarak yaşayan, değişen/dönüşen yahut günümüzde kullanımda olmayan kelimeler, Türk kültürünün geçmişteki izleridir. Bu sebepten boylardaki her bir kelime, başta Türkoloji sahasında olmak kaydıyla bilhassa disiplinlerarası açıdan üzerinde durmayı, düşünmeyi, kafa yormayı gerektirmektedir. Bildiride, hususen Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde var olan Uruz adının, yerli ve yabancı kaynaklardan hareketle, etimolojik analizi yapılmaya ve kelimenin Türk kültüründeki yeri belirlenmeye çalışılacaktır.


Keywords: Dede Korkut Oğuznâmeleri, Oğuz boyları, Uruz, ad verme, ad alma

References

  • Argunşah, M.; Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
  • Bang, W. (1996). Köktürkçeden Osmanlıcaya. (T. Aktaş, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Bang-Kaup, W.; Arat, R. R. (2012). Oğuz Kağan Destanı. (N. Uğurlu, Hazırlayan). İstanbul: Örgün Yayınevi. google scholar
  • Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası. google scholar
  • Bayat, A. H. (1992). Oğuzname (Emsal-i Mehmedalî). (S. Alizade, Hazırlayan). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. google scholar
  • Bayat, F. (2013). Oğuz Destan Dünyası Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. (Yeniden Gözden Geçirilmiş İkinci Basım). İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
  • Bayburtlu Osman. (2019). Tevârîh-i Cedîd-i Mir’ât’ıCihân. (H. N. Atsız, Hazırlayan). İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
  • Caferoğlu, A. (1931). Abû-HayyânKitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası. google scholar
  • Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: TDK Edebiyat Fakültesi Basımevi. google scholar
  • Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press. google scholar
  • Çitgez, M. (2018). Dede Korkut Hikâyeleri’nin Söz Varlığı. (Doktora Tezi) Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ardahan. google scholar
  • Çobanoğlu, Ö. (2011). Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. (Üçüncü Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
  • Dankoff, R.; Kelly, J. (1985). Mahmud al-Kasgari, Compendium of the Turkic Dialects (DiwanLugat at-Turk). (Part III). USA: Harvard University Press. google scholar
  • Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Ankara Üniversitesi Basımevi. google scholar
  • Dilek, İ. (2007). Altay Destanları III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Duymaz, A. (2013). Dede Korkut Kitabı’nda Alplığa Geçiş ve Topluma Katılma Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme. İslâmiyet Öncesi Türk Destanları. (S. Sakaoğlu, & A. Duymaz, Hazırlayanlar). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 125-137. google scholar
  • Ebulgazi Bahadır Han. (1974). Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Kütüğü). Ergin, M. (Hazırlayan). İstanbul: Kervan Kitapçılık A.Ş. Ofset. google scholar
  • Ercilasun, A. B. (2019). Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
  • Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Dağıtım. google scholar
  • Ergin, M. (2014). Dede Korkut Kitabı-1. (Dokuzuncu Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Eyuboğlu, İ. Z. (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. (Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş İkinci Basım). İstanbul: Sosyal Yayınları. google scholar
  • Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. google scholar
  • Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
  • Güner, N. (2013). Kadınla İlgili Eski Türkçe Bir Kelime: Uragut. Turkish Studies, (8-9), 2659-2669. google scholar
  • İnan. A. (1998). Makaleler ve İncelemeler II. (İkinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. google scholar
  • Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Karakurt, D. (2011). Türk Söylence Sözlüğü Açıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Sözlüğü. Türkiye: e-kitap. google scholar
  • Kaşgarlı Mahmud. (2015). DîvânuLügâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin (İkinci Baskı). (A. Ercila-sun, B.& Z. Akkoyunlu, Hazırlayanlar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Kırzıoğlu, F. (1987). Millî Destanlarımızdan Dede - Korkut Oğuznâmeleri’nin Tarih Belgesi Bakımından Değerleri (Armenya/Yukarı-Eller Tarihi’nin İçyüzü). Belleten, (198), 915-930. google scholar
  • Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları - Metinler ve İncelemeler. (, R.Alimov, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
  • Kutalmış, O. G. (2003). Türkçe İnsan Adları ve Anlam Kökenleri. İstanbul: Öztürkler Yayınevi. google scholar
  • Nişanyan, S. (2021a). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liberus Kitap. google scholar
  • Nişanyan, S. (2021b). Türkiye Kişi Adları Sözlüğü. İstanbul: Liberus Kitap. google scholar
  • Ögel, B. (2014a). Türk Mitolojisi I. (Altıncı Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
  • Ögel, B. (2014b). Türk Mitolojisi II. (Beşinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
  • Ölmez, M. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
  • Özçelik, S. (2005). Dede Korkut Araştırmalar, Notlar/Dizin/Metin. Ankara: Gazi Kitabevi. google scholar
  • Öztürk, F (2020). Mahmudu’bnu Husayni’l-Kaşğari Divanu Lugati ’t-Türk’teki Arapça Söz Varlığının Dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Paçacıoğlu, B. (1995). Orta Türkçe -Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi. Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık. google scholar
  • Pelliot, P. (1995). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine. Köken, V. (Çeviren). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Reşîdeddin Fazlullah. (1972). Câmi’üt-Tevârih - Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi-Tercüme ve Tahlili. (A. Z. V. Togan, Hazırlayan). İstanbul: Ahmet Sait Matbaası. google scholar
  • Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari. (1298). Lügat-i Çağatay ve Türki-i Osmani. İstanbul: Mihran Matbaası. google scholar
  • Tavkul, U. (2011). Nartlar - Karaçay-Malkar Mitolojisinin Destan Kahramanları. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
  • Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. (M. Ölmez, Yayımlayan). (İkinci Baskı). İstanbul: Sanat Kitabevi. google scholar
  • Tekin, T. (2006). Orhon Yazıtları. (İkinci Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Tezcan, S. (2020). Topkapı Sarayı Oğuznamesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
  • Tietze, A. (2019). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati. (C. 8). Demir, N.; Yılmaz, E. (Ed.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
  • Tulum, M.; Tulum, M. M. (2016). Dede Korkut Oğuznameler Oğuz Beylerinin Hikâyeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. google scholar
  • Türk Dil Kurumu. (1993a). Derleme Sözlüğü I. (İkinci Baskı). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Türk Dil Kurumu. (1993b). Derleme Sözlüğü XI. (İkinci Baskı). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Türk Dil Kurumu. (1996). Tarama Sözlüğü VI. (İkinci Baskı). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük. (On Birinci Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Tezcan, S. (2020). Topkapı Sarayı Oğuznamesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
  • Yıldız, N. (2009). Türk Destanlarında “Çocuksuzluk”. Milli Folklor, (82), 76-88. google scholar


SHARE




Istanbul University Press aims to contribute to the dissemination of ever growing scientific knowledge through publication of high quality scientific journals and books in accordance with the international publishing standards and ethics. Istanbul University Press follows an open access, non-commercial, scholarly publishing.