Din, ilâhiyat ve kelâmın konusu olarak tedkik edilecek yerde objektif bir tedkikin konusu olmağa başladığı zamandan beri başlıca üç bilgi şubesinin doğmasına sebcb olmuşdur. Birincisi beşerî dinleri mün-ferid tipler olarak tarihî akışı içinde mütalea eden dinler tarihidir. İkincisi dinî dünya görüşünün bilgi ve varlık meseleleri içerisindeki yerini araşdıran din felsefesidir. Uçüncüsü ise dini, bir İçtimaî kurum olmak bakımından tedkik eden dinî sosyolojidir.
Burada konumuzu - doğrudan doğruya - bu üçüncü görüş teşkil edecekdir. Dinî sosyolojinin usul itibariyle birbirine büsbütün zıd iki anlaşılış tarzı vardır. Birincisi Fransız sosyolojisi diye tanılan Durk-heim mektebinin usulüdür. Buna göre, din bütün İçtimaî hayatın köküdür. Cemiyet bizzat kolektif bir kaynaşma, manevî bir yükseliş olan dinî hayatdan doğmusdur. İkincisi maddeci sosyoloji diye tanılan Marx mektebinin usulüdür. Buna göre din, bütün başka manevî değerler gibi kollektif iş hayatının ve istihsal şartlarının neticesidir. Bu iki zıd anlayışı uzlasdırmağa çalışan ve cemiyetin maddesiyle manası arasında karşılıklı münasebet gören Max Weber’in telifci görüşüdür. Bu telâkkilerin münakaşasını sosyoloji doktrinleri bahsinde yapacağımız için, burada yalnızca işaret ederek geçeceğiz.
Usulümüz daha ziyade, hayat şartlarına bağlı olarak teşekkül eden dinî inanlar ve vâkıaların birleşik, umumî tiplerini araştırmak, hangi şartların hangi dinî tasavvurları meydana getirdiğini ve bunların ne tarzda şekilden şekile geçtiğini göstermektedir. Bunun için, önce dinler arasında birleşik olan başlıca kurumları gördükden sonra, iptidaî denilen dinlerin hayat şartlariyle münasebetlerini ve büyük dinlerden örnek olmak üzere Hristiyanlığın ve İslâmlığın doğuşunu ve yayılışını bu bakından mütalea edeceğiz. |
