İktisadî coğrafya, yer bilimlerinden biri olan coğrafyanın dallarındandır. Bilindiği gibi, coğrafyanın inceleme alanı «Yeryüzü» olup burası, Yer’i meydana getiren iç-içe üç kürenin (Atmosfer = Hava - küre, Hidrosfer = Su-küre, Litosfer=Taş - küre) birbirine dokunduğu alandır. Bu alanda göze çarpan olayların bir kısmı yalnız tabiatı ilgilendirir ve bununla, coğrafyanın tabiî veya fizikî coğrafya denilen kolu uğraşır. Bir kısım olaylar ise, tabiat ile beraber, aynı zamanda insanı —daha doğrusu insan topluluklarını— da ilgilendirir: coğrafyanın bununla uğraşan koluna da beşerî coğrafya denilir. Coğrafya —fizikî ya da beşerî olsun— incelediği olayları hem anlatır; hem de bunların nedenlerini bulmaya çalışır; aralarındaki bağlılıklar üzerinde durur, bu olayların yeryüzündeki yayılma alanlarını belirtir, bu alanları haritalar üzerinde gösterir: harita, coğrafyanın sık-sık faydalandığı bir yardımcısıdır.
Beşerî coğrafyanın kollarında birisi olan siyasî (politik) coğrafya, devletleri bunların hudutlarını, topraklarını söz konusu eder. Başka bir kolu olan İktisadî (ekonomik) coğrafya ise, yeryüzünde yaşayan insan gruplarının üretim ve mübadele gibi başlıca İktisadî faaliyetlerini ele alır. Üretim bahsi, tarımsal üretim ve endüstriyel üretim diye iki bölüme ayrılabilir ki, birinci bölümde toprak ürünleri (hayvancılık ve orman işletmesi ile beraber) ele alınır; endüstriyel üretim çerçevesi içine de gerek toprak üstünden, gerekse toprak altından (maden) elde edilen ham maddelerin tüketilmeden önce fabrikalarda, atölyelerde uğradığı değişiklikler girer. Mübadele bahsi ise, buna aracılıkta bulunan yollar —daha genel bir deyiş ile— ulaşım ve bu yollar aracılığıyla yapılan alış-verişler yani ticaret ile uğraşır.
Adından da anlaşıldığı gibi, coğrafyaya olduğu kadar iktisat biliminin prensiplerine de bağlı ve bu iki bilimin birleşik yapıtı sayılabilen İktisadî coğrafya, birçok komşu bilimlerden faydalanır; bir yandan iktisat, maliye, istatistik... gibi, insan toplumlarına ait (sosyal) bilimlere dayanırken bir taraftan da tabiat bilimlerden faydalanır.
İktisadî olaylar, doğal ortamın sıkı etkileri altında doğar ve gelişir. İnsanın İktisadî faaliyetleri, bu ortam ile çerçevelenir: her ne kadar insan, uygarlık basamaklarında yükseldikçe tabiatın bağlarını gevşetirse de, bu bağlardan büsbütün kurtulamaz. Hem de insanın tabiate hâkim olmak üzere başvurduğu tedbirler, yine tabiatın sunduğu kuvvetleri kullanmak şartıyla başarıya erişebilir.
İktisadî faaliyet üzerinde etki yapan sebepler arasında başta gelen tabiat şartlan, önemleri sırası ile iklim şartları —özellikle sıcaklık derecesi ve yağışlar— ve yer şartları —memleketin coğrafî yeri, büyüklüğü, yüzey şekilleri ve yükseltisi, toprak üstü ve toprakaltı zenginlikleri, ulaşım olanakları... olup bunlara, memleketin doğal bitki örtüsü de katılabilir. Bu tabiat şartları, İktisadî faaliyetleri tek başlarına aydınlatmaya yetmezler. Tabiat şartlan birbirine benzeyen memleketlerde İktisadî bakımdan çeşit ve gelişme farkları gösterir. Bu farkları kavrayabilmek için insan elemanının ortaya koyduğu bir takım çeşitli şartları (beşerî şartlar) hesaba katmak gerekir: İktisadî faaliyetlere sahne olan memleketin nüfus sayısı ve nüfus yoğunluğu, bu nüfusun uygarlık düzeyi, din, ırk ve tarih olayları, nihayet siyasî varlık (devlet) olarak insan topluluğunun İktisadî faaliyetleri teşvik edici yahut köstekleyici etkilerini bu arada hatırlamak gerekir.
İktisadî faaliyetler dünya bütünü üzerinde; ya da bir kıt’a, bir bölge, bir memleket (devlet) sınırları içinde ele alınabilir ve buna göre genel İktisadî coğrafya ile yerel İktisadî coğrafya — örneğin Türkiye’nin İktisadî coğrafyası — adı altında başlıca iki inceleme metodu seçilebilir.
Türkiye’nin İktisadî coğrafyası incelenirken ilk olarak memleketimizdeki İktisadî faaliyetleri etkileyen doğal (fizikî) ve insel (beşerî) şartlar ele alınacak, sonra Türkiye’nin üretim ve mübadele coğrafyası konularına geçilecektir. |
