Büyük bir kısım Yakınşark memleketleri ile Balkanları istilâ ettikten sonra üç kıt’a üzerinde, dilleri, dinleri, İçtimaî tekâmül seviyeleri ve İktisadî hayat tarzları itibariyle birbirinden çok farklı muhtelif milletleri tarihte misli ender görülen bir tesamüh ve teşkilât ruhu içinde birleştiren bir siyasî varlığı temsil eden OsmanlI imparatorluğunun askerî ve İdarî müesseseleri az çok malûm olduğu halde, bu dikkate şayan teşekkülün İktisadî, malî ve İçtimaî yapısı ile İktisadî prensipleri henüz lâyıkı veçhile tetkik edilmemiştir.
Gerçekten, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadî, malî ve İçtimaî hayatını yürüten müesseseler ile bunlara hakim olan esas prensipleri izah eden sentetik bir tarih çalışması bugüne kadar yapılamamıştır. Uzun asırlar boyunca Osmanlı hakimiyetinde yaşamış, Doğu Avrupa ve Önasya memleketlerinin ve bu arada Türk milletinin bugünkü İktisadî, malî ve hatta siyasî davranışlarının daha kolay anlaşılmasında da büyük faydalar sağhyacak bu derece şümullü bir eserin günün birinde yazılabilmesi için daha evvel zaman ve mekânı tahdit edilmiş kısmî mevzuların orijinal vesikalara dayanan analitik etüdlerinin hazırlanması lâzım gelmektedir.
Belli bir zaman ve mekân içinde muayyen konulara inhisar ettirildiği için bir hususî tarih çalışması. hır monografi mahiyetinde olan bu incelemeler, Osmanlı imparatorluğunun iktisat ve maliye tarihini gereği gibi tenvire yarayacak sentetik çalışmalarda emniyetli bir malzeme rolünü görecektir. Bu sebeple, biz Osmanlı İmparatorluğunun iktisadi, malî ve İçtimaî hayatına veçhe veren müesseseler ile bunları yürüten prensipleri günün birinde şümullü bir tarzda izaha yarayacak olan hazırlık çalışmalarından birine katılmayı münasip görerek, XVI - XVII. asırlarda Osmanlı imparatorluğunda hububat meselesi ve hububattan alman vergileri inceleme mevzuu olarak seçtik.
İki bölümden ibaret olan bu etüdün, I. bölümünde : Osmanlı İmparatorluğu ülkesinde hububatın istihsal durumu; o zamanki nakil vasıtalarının mahdut imkânları ve paranın geçirmekte olduğu kriz sebebiyle bu maddenin nakliyat ve ticaretinde görülen güçlükler gözden geçirilmiş ve tetkik mevzuumuz olan tarihi devrede OsmanlI imparatorluğunda, hububatın her gün kendisini hissettiren bir mesele olduğu gösterilmiş, bu meselenin hallinde devletin rolü belirtilmiştir. II. bölümde ise : Osmanlı imparatorluğu mâliyesinde hububatın yerini tâyin etmeğe gayret ettik. Bu meyanda adî vergilerden öşür ve salariye vergileri ile harp halinde alınan nüzül, sür-sat ve iştira mükellefiyetlerini tahlil ve bu malî yol ile hububatın, orduların iaşesi ve dolayısile harplerin finansmanındaki rolünü ortaya koymaya çalıştık.
Bu etüdü, memleketimizde mevcut arşivlerde uzun araştırmalar sonunda elde ettiğimiz ve henüz kendilerinden lâyıkı veçhile istifade edilmemiş vesikaların sistematik tasnif ve tetkikine dayanarak işlemiş olduğumuz kanaatindeyiz. Bu hususta kullandığımız kaynaklar, İstanbul’da Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğünde saklanmakta olan Mühimme, Zahire mühimme, ahkâm-ı-maliye defterleri ile muhtelif serilerde kayıtlı nüzül, sürsat ve iştira defterleri; aynı dairede ve Ankara’da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğünde muhafaza edilmekte olan hakana mahsus nüfus ve vergi tahrir defterleri, kadı sicilleri ve bu kaynaklara istinaden daha evvel yapılmış neşriyattır.
Etüdümüzde, hububattan alınan vergilerin tatbikatına ait misaller, Anadolu’dan verilmiş ve omuzda silâh cepheye koşan askerlerin arkasında imparatorluğun savaş gücü emrinde çalışan Anadolu ziraatının, konumuzu ilgilendiren bir cephesine, ekmek ve yem’e temas edilmiş, imparatorluğa dahil diğer memleketlere yer verilmemiştir. Ziraat mahsullerini arpa, un, koyun, yağ, bal, saman, ot ve odun olarak geniş bir tarzda kavrayan sürsat ve iştira mükellefiyetlerinde yalnız hububat ile ilgili maddeler ele alınmış, metin ve zeyilde neşredilen cedvellerde hububat dışında kalan maddelere yer verilmemiştir. Mevzuun vahdetini fazla zedelemeyen ve bilerek yapılan bu ayıklama dışında kitabımızın noksan ve zühulleri bulunabilir. İleride vuku bulacak ikazlar ve bu konuda bundan sonra yapılacak araştırmaların bu noksanları telâfi edeceğini ümit ediyoruz. Bu boşluklarına rağmen bu kitabın Türk iktisat ve maliye tarihinde mevzuunun taallûk ettiği hububat ve hububattan alınan vergiler sahasında bir boşluğu doldurduğunu ve Osmanlı mâliyesi sahasında yapılan araştırmalarda yardımcı olacağını zannediyoruz.
Sözlerimi bitirirken, Türk iktisat ve maliye tarihi sahasındaki araştırma ve incelemelerde yol gösteren değerli ilim adamı pek muhterem hocam Ordinaryüs profesör ö. L. Barkan'a ve araştırmalarda her türlü hizmetlerini esirgemeyen Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü personeline şükran ve minnetlerimi bildirmeyi bir vicdan borcu bilirim. |
