Hasköy’s Vanished Armenian Education Buildings in Archival Documents
In the Ottoman Empire, the military, judicial, and bureaucratic adjustments that started with modernization as the official policy of the 19th century, became established through educational and institutional reforms. Although not clearly included in the Tanzimat Edict (1839), education underwent serious transformations and started to be institutionalized by means of the Reform Edict (1856) and the dissemination of Ottomanism in Memâlik-i Âl-i Osman. At approximately the same time, the oligarchic power of the Church over the Armenians was shaken with the rise of the secular intelligencia, as a result of which modern schooling movements gained momentum. The Armenian education, previously carried out by the clergy, became a societal responsibility within the community through the establishment of the Education Commission [Maârif Komisyonu, Usumnagan Khorhurt] in 1853 and with the declaration of Nizâmnâme-i Milleti Ermeniyân in 1863. The article discusses how Hasköy, an important Armenian settlement in Istanbul in the 19th century, led the schooling movements of the period and studies three vanished educational structures using correspondence on construction and repair, and photographs preserved in the archives. Three schools, one demolished because of its ruinous condition and two others as a result of an expropriation decision in 1969, played an active role in the transition to modern education and are still important elements in the cultural memory.
Arşiv Belgelerine Göre Hasköy’ün Günümüze Ulaşamayan Ermeni Eğitim Yapıları
Osmanlı’da 19. yüzyılın resmî politikası olan modernleşme ile başlayan askerî, hukukî ve bürokratik tanzimin kökleşebilmesi, eğitimde yapılan reform ve kurumsallaşmaya dair atılımlar ile gerçekleştirilmişti. Her ne kadar Tanzimat Fermanı’nın (1839) esasları içerisinde net bir dille yer almasa da eğitim, Memâlik-i Âl-i Osman içerisinde bilhassa Islahat Fermanı (1856) ve de Osmanlıcılık ideolojisinin yayılımıyla ciddî dönüşümler geçirmiş, ıslah edilerek teşkilâtlandırılmaya başlanmıştı. Yaklaşık aynı tarihlerde Ermeniler arasında da kilisenin oligarşik gücü, seküler aydın bir topluluğun cemaat içerisinde söz sahibi olmaya başlamasıyla sarsılmış, böylelikle modern okullaşma hareketleri ivme kazanmıştı. Öncesinde, kimi münferit atılımlar haricinde, ruhban kesim tarafından yürütülen Ermeni eğitimi, 1853 yılında “Maârif Komisyonu”nun [Usumnagan Khorhurt] kurulması, ardından 1863 yılında Nizâmnâme-i Milleti Ermeniyân’ın ilân edilmesiyle cemaat içerisinde toplumsal bir sorumluluk haline gelmişti. Bu doğrultuda makale, 19. yüzyılda İstanbul’un en önemli Ermeni yerleşimlerinden biri olan Hasköy’ün, dönemin okullaşma hareketlerinde nasıl öncü bir konuma sahip olduğunu; arşiv belgeleri, inşa ve tamir süreçlerine dair yazışmalar ve fotoğrafların yardımıyla bugün var olmayan üç eğitim yapısı üzerinden okumaya çalışmaktadır. Biri harap olması, ikisi 1969 yılında çıkarılan istimlâk kararı sonucu yıktırılan bu yapıların araştırılmasıyla anlaşılmıştır ki modern eğitime geçişte önemli olan bu üç okul, salt işlevsel özelliklerinin yanında -halen olduğu gibikültürel hafızanın önemli bir parçasını oluşturmaktadır.
