Research Article


DOI :10.26561/iutded.369198   IUP :10.26561/iutded.369198    Full Text (PDF)

Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni)

Özcan TabaklarSaidbek Boltabayev

As the Turkish people have always paid special attention to the sacred books of the religions they accepted, they translated them to their native language and tried to spread the religions. Even after the adoption of Islam, the Turkish people translated and interpreted the Qur’an several times. Some of them are interlinear translations of the Qur’an, and some others are considered as the translations with interpretation (called tafsir). One such interpretation is “Mavahib-i Aliyya,” which became famous as “Tafsir-i Husayni.” It was translated from Persian into Turkic in the XVIth century. In this article, it was demonstrated based on a doctoral thesis “Chaghatay Tafsir” in the Topkapi and Konya libraries is the Turkic translation of “Mavahib-i Aliyya.” 

DOI :10.26561/iutded.369198   IUP :10.26561/iutded.369198    Full Text (PDF)

Çağatayca Mevahib-i Aliyye (Tefsir-i Hüseynî) Tercümesi

Özcan TabaklarSaidbek Boltabayev

Türkler her zaman mensup oldukları dinin kutsal kitaplarına çok ayrı önem vermişlerdir. Mensubu olunan dinin kutsal kitapları, Türk diline tercüme edilmiştir. Türkler, İslam’ı kabul ettikten sonra Kur’an-ı Kerim’in birçok Türkçe tercüme ve tefsirini yapmışlardır. Bu tercümelerin bazıları kelime kelime diye adlandırılan satırarası tercüme, bazıları ise daha tafsilatlı ve şerhe dayalı olan tefsirli tercümelerdir. Bahsi geçen tefsirli tercümelerden biri de Çağatay Türkçesi ile yazılmış Kur’an tefsirlerinden Tefsir-i Hüseynî adı ile meşhur olan Mevahib-i Aliyye tefsirinin ХVI. yüzyılda Farsçadan Çağataycaya yapılan tercümesidir. Makalede, doktora tezi çalışmasından hareketle, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinin III. Ahmet Bölümü’nde 16 numarada ve Konya Yusuf Ağa Kütüphanesinde 42 YU 6624 numarada muhafaza edilen ve Çağatayca Kur’an Tefsiri olarak bilinen eserin Hüseyin Vaiz Kaşifî tarafından Fars dilinde kaleme alınan Mevahib-i Aliyye adlı eserin birebir çevirisi olduğu kanıtlanmıştır. 


EXTENDED ABSTRACT


This work, the full name of which is Al-Mavahibu’l-Aliyya Fi Tafsiri’l-Kalami’r-Rabbaniyya, is also well-known with the names of Mavahib-i Aliyya and Tafsir-i Husayni. It was written in Persian by Husayn Vaiz Kashifi in the late XVth century. Husayn Vaiz Kashifi, as he did with some of his other works, dedicated the tafsir of Mavahib-i Aliyya to Ali Shir Navai, one of the most important personalities of the Eastern literature. After the acceptance of Islam by Turks, the need for translations and tafsir of the Qur’an increased so that the Turkish works of this kind multiplied. Some of the Qur’an translations and tafsirs of Turkish are copyrighted works while some others are translated works. Translated works are generally translated from Persian to Turkic. Mavahib-i Aliyya also was translated from Persian into Chagatai Turkic in the middle of the XVIth century by an unknown translator. This article has been prepared from the doctoral thesis. Firstly it was detected in the doctoral thesis,the work, which is well known as the Chagatai Koran Tafsir, and has two copies in Topkapi Palace Museum and Konya Karatay Yusuf Aga Library, is actually a translation of the work Mavahib-i Aliyya, written in Persian. Moreover, the Chagatai and Persian tafsir were compared with each other, and the third copy of Mavahib-i Aliyya was identified in Tashkent after the research that was conducted in the copies of Mavahib-i Aliyya. It is known in history that the first translation of the Qur’an was made into Persian. In some sources, it is stated that some of the surahs were translated to Persian while Prophet Muhammad was alive. According to many historical sources, the first Persian translation was made in the late Xth century. At the time of Abu Salih Mansur bin Nuh (961–976), who was the Samanid ruler, it was translated into Persian by taking the example of Tabari’s tafsir. The translations of the Qur’an in Turkish also date back to history. According to historians, the first Turkish translation was made in the X–XIth century. Eleven translations of the Qur’an intoEastern Turkic written in XII–XVIth centuries are known. These translations are structured in two ways. Translations made in the form of word–word translation are called interlinear Qur’anic translations. If there are examples from other works, examples from hadiths and exegetical explanations of the translated part after the Turkish translation, these types of works are called tafsirs. The eleven Eastern Turkic translations are as follows:

1. Turkish and Islamic Arts Museum Copy

2. Suleymaniye Copy written in Khwarazm Turkic

3. Suleymaniye Copy with mixed language translation 239 Tabaklar Ö, Boltabayev S Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 57, Sayı: 57, 2017

4. Rylands Copy

5. Uzbekistan Copy

6. Anonymous Tafsir

7. Interpretive Mashhad Copy

8. Interliner Mashhad Copy

9. Bilingual Interliner Mashhad Copy

10. Translation of Tafsir-i Yakub Charhi

11. Translation of Mavahib-i Aliyya

The work, which we studied as a doctoral thesis, is called the Anonymous Tafsir in Chagatai. However, it was determined in the doctoral thesis, that the work is the Chagatai translation of Mevahib-i Aliyya, also called Tafsir-i Husayni, is written in Persian. The oldest known copy of the translation of tafsir is in Topkapi Palace Museum Library, Ahmet III Section at number 16. The second copy of the work is preserved in Konya Karatay Yusuf Aga Library (Archive number 42 YU 6624). Articles were written by scientists at various times on the work, and the doctoral thesis and master’s theses were prepared. On the 184a page of the work there is translation of Surah Tawba. While translating the phrase “ ” it is written as: ( nesezed ve revā bolmaġay müşrikìn müşriklerge). Afterwords the word “ ” was corrected as (oḫşamas). The word “ ” is a negative conjugation of the Persian verb “ ” (3rd person singular). Except for this, the characteristics of the Persian language are clearly identified in the work. Therefore, it is highly probable that the work has been translated from Persian. It has been proved that the work is a translation of Mavahib-i Aliyya by showing the comparison of Surah al-Fatihah, the comparison of the story in Surah Yusuf, and the comparison of personal names and poems in the work. 


PDF View

References

  • ARSLAN PEKGÖZ, Gülşen, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Sebe, Fâtır ve Yasin sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016. google scholar
  • ASIM, Mohammad Shakib, Müellifi Meçhul Bir Çağatayca Tefsir ve İsrailiyyat Açısından Değerlendirmesi (Peygamber Kıssaları), Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013. google scholar
  • AYDIN ÜNGÖR, Yurdagül, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Sâffât, Sad ve Zümer sureleri): İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015. google scholar
  • ATA, Aysu, Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Karahanlı Türkçesi, Giriş-Metin-Notlar-Dizin, TDK Yayınları, Ankara 2004. google scholar
  • ATEŞ, Ahmed, “Ubeydullah Han’ın bilinmeyen mensur bir eseri: Tarcama-i Ḳavā῾id al-Ḳur’ān va favā’id al-Furḳan”, TDAY Belleten, 1964, s. 130. google scholar
  • BOLTABAYEV, Çağatayca Mevahib-İ Aliyye (Tefsir-i Hüseynî) Tercümesi (183b – 308b Giriş-Gramer-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017. google scholar
  • BOROVKOV, Aleksandr Konstantinoviç, Leksika Sredneaziatskogo Tefsira XII-XIII vv., Moskva 1963. google scholar
  • ÇAĞLAR, Dursaliye, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Şu’arâ ve Neml Sureleri): İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013. google scholar
  • ECKMANN, János, “Eastern Turkic Translations of the Koran”, Studia Turcica, Budapest 1971, s. 149-157. Çev: Ekrem Ural, “Kur’an’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri”, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI, 1973, s.21 google scholar
  • ECKMANN, János, Middle Turkic Glossess of the Rylands Interlinear Koran Translation, Akademia Kiado, Budapest 1976. google scholar
  • ERDOĞAN, Abdülkadir, “Kur’an Tercemelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, I, 1938. google scholar
  • HAŞİMÎ, Seyyid Muhammed Rıza Fazıl, “Muarrefi ve Berresi-ye Vijegiha-yi Se Kur’an-i Hattî Tercüme Be Zeban-i Türkî Mevcud Der Ketabhane-yi Astan-i Kuds-i Razavî”, Naşriyeyi Elektroniki-yi Şemse, 2010. google scholar
  • KÖK, Abdullah, Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, 763 s. google scholar
  • KURTOĞLU, Kübranur, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Lukmān, Secde ve Ahzāb sureleri)(İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015. google scholar
  • İNAN, Abdülkadir, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme, Ankara 1961. google scholar
  • İNAN, Abdülkadir, “Şeybanlı Özbekler Çağına Ait Bir Kur’ân Tefsiri”, TDAY Belleten, 1962 (1963), s. 61-66. google scholar
  • MINGANA, Alphonse, “An Old Turki Manuscript of the Koran”, The Muslim World, V., 1915, s. 391-398. google scholar
  • MÜFETTİŞOĞLU, Cengiz, Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 037a-072a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006. google scholar
  • RECAÎ, Ahmed Ali, “Metni-yi Parsî Ez Karn-i Çaharom-i Hicrî? Der Astan-i Kuds-i Razavî,” Sazman-i Omur-i Ferhengi ve Ketabhaneha-yi Astan-i Kuds-i Razavî, Meşhed 1970. google scholar
  • REZAEI, Mehdi, “Hârezm Türkçesiyle Yazılan Bir Kur’an Tercümesi (Meşhed-Āstān-i Quds-i Razavî Nüshası), Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(3), 1094-1113. google scholar
  • SADIKÎ, Gulam Hüseyin, “Ba’zı Ez Kühenterin-i Âsâr-i Nesr-i Farsî”, Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, IV, 1345/1966, s. 84-85. google scholar
  • SAĞOL, Gülden, An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile, I. Introduction and Text, Harvard University 1993; II. Glossary, Harvard University 1995; III. Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No 2, Section One: 1b-300b, Harvard University, 1996; III. Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No 2, Section Two: 301a-587b, Harvard University 1999. google scholar
  • SAĞOL, Gülden, An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish, Part I. Introduction and Text, Harvard Universty 1993, s. xxv. google scholar
  • SEMENOV, Aleksandr Aleksandroviç vd., Sobranie Vostoçnıh Rukopisey, Akademi Nauk Uzbekskoy, SSSR, C. IV, Taşkent, 1957, s. 45-46. google scholar
  • STOREY, Charles Ambrose, Persian Literature, İngilizceden Rusçaya Çeviren: Y.E. Bregel. 1. C. Moskova, 1972, s. 99-100. google scholar
  • ŞEN UZUNOĞLU, Hülya, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri Kasas, ‘Ankebūt ve Rūm sureleri (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015. google scholar
  • ŞİMŞEK, Yaşar; SERTKAYA, Osman Fikri, “Horezm Türkçesi İle Yapılan Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler I,” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2015, 4/4, s. 1382-1412. google scholar
  • TAŞ, İbrahim, Çağatayca Kur’an Tefsiri 21a-41b (Giriş-Metin-Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001. google scholar
  • TAŞ, İbrahim, “Şeybānįler Dönemi Çağatayca Ķur’ān Tefsiri’nin Sözvarlığı Üzerine Notlar”, International Journal of Central Asian Studies, Volume 14, 2010, s. 33-71. google scholar
  • TEMEL, Emine, Doğu Türkçesi Kur’an Tefsiri (Nur ve Furkan Sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013. google scholar
  • TOGAN, Zeki Velidi, “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi III, İstanbul, 1959-1960, s. 135. google scholar
  • USMONOV, İbrohimjon, SAIDOVA, Gulnoza, Maveraünnehir türkiy tefsirleri tarihinden. Tercüme-i Tefsir-i Yakub Çerhî, Taşkent, 2012; Yakub Çerhî Tefsirining Türkiy Tercümesi. Tıpkıbasım. Haz.: İbrohimjon Usmonov ve Gulnoza Saidova; Taşkent 2010. google scholar
  • USTA, Halil İbrahim; AMANOĞLU, Ebülfez, Orta Asyada Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar), TDK Yayınları, Ankara 2002. google scholar
  • USTA, Halil İbrahim, Orta Asya Kur’an Tefsiri (Metin-Tıpkıbasım), Türk Dilinin Tarihi Kaynakları, Ankara 2011. google scholar
  • UYANSOY HILLHOUSE, Ayşe, Karışık Dilli Kur’an Çevirisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006. google scholar
  • UYGUN, Aslı, Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 114b-183a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007. google scholar
  • ÜNLÜ, Suat, Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi TİEM 73, Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004. google scholar
  • ÜŞENMEZ, Emek, “XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kuran Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H. 993/M. 1585)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3/1, 2014 s. 180. google scholar
  • ÜŞENMEZ, Emek, Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler-Dizin-Tıpkıbasım), Türk Dünyası Vakfı, 2016. google scholar
  • ÜŞENMEZ, Emek, “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (no: 2229) (Orta Türkçe)”, Turkish Studies, Volume 12/3, s. 717-772. google scholar
  • YILMAZ, Recep, Karışık Dilli Kur’an Tercümesi (yaprak no: 183b-222a), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007. google scholar
  • YÜCE, Nuri, “Eine neu endeckte Handschrift des Mitteltürkischen”, Sprach - und Kulturkontakte der Türkischen Völker. (Materialien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz Rauischholzhausen, 13.-16. Juli 1990, herausgegeben von Jens Peter Laut und Klaus Röhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993. Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica Band 37). s. 221-227. google scholar
  • ZÜLFİKAR, Hamza, “Çağatayca Bir Kuran Tefsiri”, Türkoloji Dergisi, C. IV, 1, 1974, s. 153-195. google scholar
  • ZÜLFİKAR, Hamza, Çağatayca Kur’ân Tefsiri, Dilbilgisi İncelemesi-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1970. google scholar

Citations

Copy and paste a formatted citation or use one of the options to export in your chosen format


EXPORT



APA

Tabaklar, Ö., & Boltabayev, S. (2017). Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni). Journal of Turkish Language and Literature, 57(57), 237-258. https://doi.org/10.26561/iutded.369198


AMA

Tabaklar Ö, Boltabayev S. Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni). Journal of Turkish Language and Literature. 2017;57(57):237-258. https://doi.org/10.26561/iutded.369198


ABNT

Tabaklar, Ö.; Boltabayev, S. Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni). Journal of Turkish Language and Literature, [Publisher Location], v. 57, n. 57, p. 237-258, 2017.


Chicago: Author-Date Style

Tabaklar, Özcan, and Saidbek Boltabayev. 2017. “Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni).” Journal of Turkish Language and Literature 57, no. 57: 237-258. https://doi.org/10.26561/iutded.369198


Chicago: Humanities Style

Tabaklar, Özcan, and Saidbek Boltabayev. Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni).” Journal of Turkish Language and Literature 57, no. 57 (Mar. 2025): 237-258. https://doi.org/10.26561/iutded.369198


Harvard: Australian Style

Tabaklar, Ö & Boltabayev, S 2017, 'Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni)', Journal of Turkish Language and Literature, vol. 57, no. 57, pp. 237-258, viewed 22 Mar. 2025, https://doi.org/10.26561/iutded.369198


Harvard: Author-Date Style

Tabaklar, Ö. and Boltabayev, S. (2017) ‘Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni)’, Journal of Turkish Language and Literature, 57(57), pp. 237-258. https://doi.org/10.26561/iutded.369198 (22 Mar. 2025).


MLA

Tabaklar, Özcan, and Saidbek Boltabayev. Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni).” Journal of Turkish Language and Literature, vol. 57, no. 57, 2017, pp. 237-258. [Database Container], https://doi.org/10.26561/iutded.369198


Vancouver

Tabaklar Ö, Boltabayev S. Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni). Journal of Turkish Language and Literature [Internet]. 22 Mar. 2025 [cited 22 Mar. 2025];57(57):237-258. Available from: https://doi.org/10.26561/iutded.369198 doi: 10.26561/iutded.369198


ISNAD

Tabaklar, Özcan - Boltabayev, Saidbek. Translation of Mavahib-i Aliyya in Chagatai (Tafsir-i Husayni)”. Journal of Turkish Language and Literature 57/57 (Mar. 2025): 237-258. https://doi.org/10.26561/iutded.369198



TIMELINE


Accepted19.10.2017

LICENCE


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


SHARE




Istanbul University Press aims to contribute to the dissemination of ever growing scientific knowledge through publication of high quality scientific journals and books in accordance with the international publishing standards and ethics. Istanbul University Press follows an open access, non-commercial, scholarly publishing.