2. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı
Meşhur Şüphenin İzinde: İşârât Geleneğinde Sükûn Ânı Tartışması ve Müeyyedzâde’nin Katkısı
Osman DemirBu yazıda İslam düşünce geleneğinde İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-tenbîhât adlı eseri üzerinden yürütülen teorik fiziğe dair önemli bir tartışma incelenmektedir. Hareket-zaman ilişkisini ele alan bu konunun Platon’a kadar giden bir arka planı bulunmaktadır. Sükûn ânı olarak bilinen bu meşhur tartışmada, iki zıt yönde (yukarı ya da aşağı) olan bir hareket arasında bir sükûn var mıdır yoksa yok mudur konusu incelenmektedir. Bu mesele, hareketin zaman ve mekânla ilişkisi bağlamında atomcu ve hilomorfist evren anlayışlarını temsil eden ayırt edici bir husustur. Bu çerçevede; hareketin doğası, zamanın mahiyeti, süreklilik-süreksizlik ilişkisi, zaman-an irtibatı gibi pek çok mevzu üzerinde durulmuştur. İşârât şârihleri içinde Fahreddin er-Râzî, Şifâ adlı eserini de dikkate alarak, İbn Sînâ’nın buna dair görüşünü çelişkili bulmuş ve eleştirmiştir. Seyfeddin el-Âmidî ve Nasîruddin et-Tûsî ise burada Şeyh’in görüşüne açıklık getirmişler, ayrıca kendi görüşlerini de ortaya koymuşlardır. Ardından gelen Kutbüddin er-Râzî ise önceki görüşleri özetlemiş, tarafların doğru ya da yanlış bulduğu yönlerini belirtmiş ve yeni bazı izahlarla meseleye derinlik kazandırmıştır. Öyle görünüyor ki bu tartışma sadece İşârât şerhleri geleneği içinde değil, gerek müstakil kelâm eserlerinde gerekse hâşiye hacmindeki risalelerde de ele alınmayı uzun yıllar sürdürmüştür. Nitekim 16. yüzyılda yaşayan Osmanlı âlimi Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi, “meşhur şüphe” adını verdiği bu konuyu ele almış ve çözüm önerilerinde bulunmuştur. Müeyyedzâde sorunu özetlemiş ve önemli şahıslarına da işaret etmiştir. Bu şekilde ortaya çıkan literatür, felsefî bir metnin izinde sürdürülen fiziğe dair tartışmaların sürecini ve muhtevasını göstermesi bakımından oldukça ilgi çekicidir.
In Track of Famous Doubt: The Discussion of the Moment of Rest in the Tradition of Ishārāt and the Contribution of Mu’ayyadzāda
Osman DemirIn this article, an important discussion of theoretical physics in the tradition of Islamic thought is examined over the work of Avicenna’s well-known book, al-Ishārāt wa al-tanbīhāt. This subject, which deals with the motion-time interaction, has a background going back to Plato. Known as the “moment of rest,” this famous discussion examines whether there is a rest or not between a movement in two opposite directions (up or down). This matter is a distinctive issue that represents the atomist and hylomorphist positions of the universe in the context of the relationship of motion with time and space. In this framework, the nature of the movement and time, beyond the continuity-discontinuity relationship, and the timeinstant connection are emphasized on many issues. Among the commentators, Fakhr al-Dīn al-Rhāzī, taking into account of his work called Kitāb al-Shifā, found Avicenna’s view on this task to be contradictory and subsequently criticized it. Sayf al-Dīn al-Āmidī and Nasīr al-Dîn al-Tūsī clarified the Sheikh’s view here, and also put forward their own views. Qutb al-Dīn al-Rāzī, who came after him, summarized the previous views, stated the positions that he thought right or wrong, and added depth to the issue with some new explanations. It appears that this debate has continued to be dealt with for many years, not only in the tradition of Ishārāt glossaries, but also in stand-alone kalām works and epistles. Indeed, in the 16th century, the Ottoman scholar Mu’ayyadzāda ʿAbd al-Rahmān Efendi, dealt with this problem, which he called ‘‘the famous doubt’’ (al-shubha almashhūra) and offered new solutions. Mu’ayyadzāda also summarized the problem and indicated its representative authors. The literature that emerged in this way is very interesting in that it shows the process and content of the discussions on physics that are pursued in the footsteps of a philosophical text.
