2. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı

EnglishTürkçe

BÖLÜM


DOI :10.26650/PB/AA08.2023.002.013   IUP :10.26650/PB/AA08.2023.002.013    Tam Metin (PDF)

Uluğ Bey Zîc’inde ve Cassini’nin Astronomi Tablolarında Yer Alan Güneş ve Ay Tutulma Hesapları Üzerine Bir İnceleme

Solmaz Ceren Özdemir

Osmanlı İmparatorluğu’nda, Güneş ve Ay tutulmalarının çeşidi, hangi gün ve saatte tutulmanın başlayacağı ve ne kadar süreceğine dair bilgiler her yıl müneccimler tarafından zîclerden hesaplanarak takvim ve ahkâmlarda belirtilirdi. Takvimlerde yer alan tutulma bilgilerindeki doğruluk, takvimin güvenilir olduğunu göstermektedir. Bu nedenle tutulmaların tayininde hem hesaplama yöntemi hem de kullanılan zîcin içerdiği astronomik verilerin ne derece hassas olduğu önemlidir. Diğer taraftan takvimler yapıları itibariyle, bu tutulma bilgilerinin hangi hesaplar ile yapıldığı bilgisinin değil, tutulma hesaplamalarının sonuçlarının yansıdığı kaynaklardır. Yaptığımız literatür araştırmasında Güneş ve Ay tutulma hesaplarının yer aldığı kaynaklar arasında Uluğ Bey Zîci ve Cassini Zîci’nin de olduğunu tespit ettik. Osmanlı bilim literatürü incelendiğinde Uluğ Bey Zîci, takvim hazırlanmasında ve astronomi hesaplarında uzun bir dönemmüneccimlertarafından kullanılan bir kaynak olarak karşımıza çıkmaktadır.Buna karşılık, 1772 yılında Çinarî Halifezâde İsmail Efendi tarafından Türkçeye Tuhfe-i Behîc-i Rasînî Tercüme-i Zîc-i Kasînî adıyla tercüme edilen Cassini Zîci, 1800 yılından itibaren III. Selim’in emriyle takvimlerin hazırlanmasında ve astronomi hesaplarında bir süre kullanılmıştır. Tutulma hesaplamalarının da yer aldığı bu eserler, takvimlerde yer alan tutulma bilgilerinin kaydedilmesinde faydalanılan kaynaklar olması ve Cassini Zîci’nin Osmanlı astronomi tarihinde modern döneme geçiş çerçevesinde ele alınan eserlerden biri olması sebeplerinden araştırma konumuzun odağında yer almaktadır. İki eserin karşılaştırmalı analizi sonunda, bu eserlerde yer alan tutulma hesaplamalarında benzerlikler ve farklılıklar tespit edilmiştir. Buradan yola çıkarak çalışmamızda Uluğ Bey Zîci ve Cassini Zîci’nde yer alan tutulma hesaplarındaki benzerlik ve farklılıklar değerlendirildikten sonra Cassini Zîci’nin tutulma hesaplama yöntemine ve terminolojiye etkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır.


Anahtar Kelimeler: Osmanlı astronomisi, Uluğ Bey Zîci, Cassini Zîci, Güneş tutulmaları, Ay tutulmaları
DOI :10.26650/PB/AA08.2023.002.013   IUP :10.26650/PB/AA08.2023.002.013    Tam Metin (PDF)

A Study on Calculations of the Solar and Lunar Eclipses in Zīj of Ulugh Beg and the Astronomical Tables of Cassini

Solmaz Ceren Özdemir

In the Ottoman Empire, information about the type of solar and lunar eclipses, the day and time the eclipse would start, and how long it would last, was calculated by the astrologers every year from zījs and indicated in the calendar and aḥkāms. The accuracy of the eclipse information in the calendarsshowsthat the calendar isreliable. For thisreason, both the calculation method and the accuracy of the astronomical data contained in the zîj are important in the determination of eclipses. On the other hand, due to their structure, calendars are the sources where the results of the eclipse calculations are reflected, not the information on which accounts this eclipse information is made. In the literature research, we have determined that Ulugh Beg’s Zīj and Cassini’s Zīj are among the sources that include solar and lunar eclipse calculations. When the Ottoman scientific literature is examined, Ulugh Beg’s Zīj appears as a source used by astrologers for a long time in the preparation of calendars and astronomical calculations. On the other hand, Cassini’s Zīj, was translated into Turkish by the name of Tuḥfa-i Bahīj-i Rasīnī Tarjama-i Zīj-i Kasīnī by Çinarî Halifezade İsmail Efendi in 1772. Cassini’s Zīj has been used for a while in the preparation of calendars and astronomical calculations by the order of Selim III since 1800. These works, which also include eclipse calculations, are at the center of our research, because they are the sources used to record the eclipse information in the calendars. In addition, Cassini’s Zīj is one of the works that were dealt with within the framework of the transition to the modern period in the Ottoman history of astronomy. The results of the comparative analysis of the two works, including similarities and differences in the eclipse calculations in these works, has been determined. From this point of view, in our study, after evaluating the similarities and differences in the eclipse calculations in Ulugh Beg’s Zīj and Cassini’s Zīj, it is aimed to examine the effects of Cassini’s Zīj on the eclipse calculation method and terminology.


Anahtar Kelimeler: Ottoman astronomy, Zīj-i Ulugh Beg, Zīj-i Cassini, solar eclipses, lunar eclipses

Referanslar

  • Adıvar, A. (1943). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Maarif Matbaası. google scholar
  • Ağrı, M. (2006). İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47(2), 195-214. google scholar
  • Aydüz, S. (1999). İsmail Efendi (Halifezade Çınarî). Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, c. I. (1996), İstanbul:Yapı Kredi Yayınları. google scholar
  • Aydüz, S. (2003). Uluğ Bey Zîci’nin Osmanlı Astronomi Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi. Bilig, (25), 139-172. google scholar
  • BOA, HAT, 651 – 31830, H-29-12-1233. google scholar
  • Ebüzziya Tevfik. (h. 1330). Ayad-ı Müslimin. Mecmua-i Ebuzziya. Sene 31, cüz 136. İstanbul. google scholar
  • Etker, Ş. (2007). Salih Murat Uzdilek ve ‘Logaritmanın Türkiye’ye Girişi’. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 8(2), 55-76. google scholar
  • İhsanoğlu, E. (Ed.). (1997). Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, c. II, İstanbul: IRCICA. google scholar
  • Halifezâde İsmail. (1772). Tuhfe-i Behîc-i Rasînî Tercüme-i Zîc-i Kasini. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY 6552, 159 vr. google scholar
  • Halifezâde İsmail. (1772). Tuhfe-i Behîc-i Rasînî Tercüme-i Zîc-i Kasini. Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, Hazine, nr. 451, 227 vr. google scholar
  • Hüseyin Hüsni, Tercüme-i Zîc-i Cedîd, İÜ NEK, TY 6553. google scholar
  • Kaçar M. ve Bir A. (2012). Uluğ Bey’in Astronomi Cetvelleri: Zîc-i Uluğ Bey. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
  • Montelle C. (2011). Chasing Shadows: Mathematics, Astronomy, and the Early History of Eclipse Reckoning. Baltimore: John Hopkins University Press. google scholar
  • Özdemir, S. C. (2021). Osmanlı Astronomisinde Tutulma Hesapları ve Gözlem (1800-1922). (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
  • Şen, A. T. (2015). Rasattan Takvime: 15.-16. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Astrolojinin Yeri Üzerine Bazı Gözlemler. Alper, Ö. M. ve Arıcı, M. google scholar
  • Arıcı (Ed.), Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar içinde (s. 227-249). İstanbul: Klasik Yayınları. google scholar
  • Takvîm-i Vekâyi, 6 Receb 1248, (29 Kasım 1832), nr. 46. google scholar
  • Waff, B. C. (1997). J. Cassini (1677-1756). In J. Lankford (Ed.), History of Astronomy: An Encyclopedia. New York & London: Garland Publishing google scholar


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.