Memlükler Dönemi İlim Geleneği (13.-14. Yüzyıllar)

EnglishTürkçe

BÖLÜM


DOI :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.06   IUP :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.06    Tam Metin (PDF)

Hanefî Hadis ve Sünnet Anlayışının 8./14. Asırda Hadis İlimleri Açısından İhyası Çabaları: İbnü’t-Türkmânî ve Öğrencileri

Yusuf Acar

Konjonktürün farklı düşünceden âlimlerin buluşma noktası haline getirdiği 8./14. asır Kahire’sinde geleneksel olarak Hanefî mezhebini benimseyen Türklerin/Memlüklerin de desteğiyle idari ve medrese görevlerinde Hanefî ulemanın görünürlüğü artmıştır. Fakat bu durum, ilk günden itibaren farklı çevrelerce Hanefîlere yönelik “sünnete muhalif olmak, re’yi esere tercih etmek ve zayıf hadisle amel etmek” şeklinde özetlenebilecek ithamların da canlanmasını beraberinde getirmiştir. Kureşî (ö. 775/1373) mezhep harici etkenler ile polemiklerden ve savunmacı söylemlerden sarf-ı nazar ederek bu töhmetin temelinde, müteahhir Hanefî ulemanın Tahâvî (ö. 321/933) ve Kudûrî (ö. 428/1037) gibi önceki alimlerin ıstılahında yerleşik hale gelen usule güvenerek bu konulara çalışmalarında fazla yer vermemeleri yattığı tespitini yapmıştır. Kureşî’nin bu teşhisinden hareketle fakih ve muhaddis kimliği haiz olan İbnü’tTürkmânî (ö. 750/1349) ile iki öğrencisi Kureşî ve Zeylaî (ö. 762/1361) bahis konusu töhmetin mesnetsiz oluşunu, Hanefî fıkıh kitaplarında yer alan rivayetlerin hadis kaynaklarında mevcut olduğunu gösteren ve sıhhat durumlarını ortaya koyan kapsamlı tahrîc çalışmalarıyla göstermeye çalışmışlardır. Aynı âlimler bir taraftan da mezhebin ilk müçtehitlerinin fıkhî hüküm elde ederken dayandıkları rivayetleri isnadlı bir halde en geniş kapsamlı bir araya getiren eser hüviyetindeki Tahâvî’nin Şerhu Meâni’l-âsâr’ının rivayet usulü açısından en az Şâfiîlerde benzer bir görevi deruhte eden Beyhakî’nin es-Sünenü’l-kübrâ’sı kadar güvenilir olduğunu ispat etmeye gayret etmişlerdir. Hadis ilmi açısından bakıldığında İbnü’t-Türkmânî öncülüğündeki fakih muhaddislerin 8./14. asırda ortaya koydukları çabaların, Hanefîlik adına bir ihya hareketi olarak değerlendirilmesi hatalı olmayacaktır. Takip eden dönemde Aynî (ö. 855/1451), İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) ve İbn Kutluboğa (ö. 879/1474) gibi fakih muhaddisler de çalışmalarıyla bu ihya hareketini geliştirmişlerdir. Tahâvî’nin tarihî kişiliği etrafında Mısır coğrafyasında 8./14. asırda neşvünema bulan bu ihya hareketinin ya da akımın, fıkıh perspektifinden “Mısır Hanefîliği” şeklinde adlandırılması mümkündür. 


Anahtar Kelimeler: Hadis, Memlükler, Hanefî Hadis Anlayışı, İhya, İbnü’t-Türkmânî
DOI :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.06   IUP :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.06    Tam Metin (PDF)

Understanding the Hanafite Hadith and Sunna Efforts to Revive Hadith Sciences in the 8th/14th Century: Ibn al-Turkmānī and His Students

Yusuf Acar

In 8th/14th-century Cairo, where the conjuncture made it a meeting point for scholars of different opinions, the visibility of Hanafi scholars in administrative and madrasa positions increased with the support of the Turks/ Mamluks, who traditionally adopted the Hanafi madhhab. However, this situation has brought about the revival of accusations against the Hanafis, which can be summarized as “opposition to the sunna, preferring raʾy to athar, and practicing with weak hadith” by different circles from the earliest times. al-Qurashī (d. 775/1373), scrutinizing nonsectarian factors, polemics and defensive discourses, based this accusation on the terminology of earlier scholars such as al-Tahāwī (d. 321/933) and al-Qudūrī (d. 428/1037) by the late Hanafi scholars. Relying on the method that has become so, he determined that they did not give much space to these issues in their studies. Based on this diagnosis, ʿAlāʾ al-Dīn ibn al-Turkmānī (d. 750/1349), who has the identity of a jurist and muhaddith, and his two students al-Qurashī and al-Zaylaʿī (d. 762/1361) indicate that the said accusation is groundless, and they tried to show that these hadiths in the Hanafī fiqh books were available in the hadith sources through comprehensive tahrīj studies that revealed their authenticity. The same scholars, on the other hand, likewise believe that al-Bayhaqī, who assumed a similar task in the Shāfiʿīs, at least in terms of the method of narration of al-Tahāwī’s Sharḥ Maʿāni alāthār, which is a work that brings together the most comprehensive narrations on which the first mujtahids of the madhhab relied on while obtaining the jurisprudence. They tried to prove that he was as reliable as his al-Sunan alkubrā. From the perspective of the science of hadith, it would not be wrong to consider the efforts of the juristmuhaddiths led by Ibn al-Turkmānī in the 8th/14th century as a revival movement on behalf of Hanafism. In the following period, the jurist-muhaddiths such as al-ʿAynī (d. 855/1451), Ibn al-Humām (d. 861/1457), and Ibn Kutlūbughā (d. 879/1474) developed this revival movement with their works. It is possible to call this revivalist movement or current, which flourished in Egypt in the 8th/14th century around the historical personality of alTahāwī, “Egyptian Hanafism” from the perspective of fiqh.


Anahtar Kelimeler: Hadith, Mamluks, Hanafi Hadith Understanding, Revival, Ibn al-Turkmānī

Referanslar

  • Acar, Yusuf. Kureşî’nin el-İnâye’si ve Hidâye Hadisleri. Konya: Erman Ofset, 1. Basım, 2011. google scholar
  • Acar, Yusuf. “Zeylaî’nin İbnü’t-Türkmani ile Kureşî Eleştirileri ve Üç Hadisçi Arasındaki İlişkiler”. Marife Dergisi 11/2 (2011), 77-99. google scholar
  • Akbaş, Bahattin. Ebû Ca’fer et-Tahâvî’nin Hadis Kültüründeki Yeri. Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008. google scholar
  • Aydın, Cemal Abdullah. Hadiste Tahric. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009. google scholar
  • Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn, esmâ’ü’l-mü’ellifln veâşârü’l-muşannifîn. thk. Rıfat Bilge vd. 2 Cilt. İstanbul: Maârif Matbası, 1. Basım, 1951. google scholar
  • Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. 'Alî el-Husrevcirdî. Ma'rifetu ’s-sunen ve’l-âşâr. nşr. 'Abdulmu'tî Emîn Kal'acî. 15 Cilt. Karaçi, 1991. google scholar
  • Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. ’Alî. el-Medhal ils’s-Sünsni’l-kübrâ. thk. Muhammed Dıyâü’r-Rahmân el-'Azamî. Kuveyt: Dârü’l-Hulefâ li’l-Kütübi’l-İslâmî, 1. Basım, 2015. google scholar
  • Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Literatur (GAL). 2 Cilt. Leiden, 2. Basım, 1949. google scholar
  • Çelik, Taha. Hadis Mezhep İhtilaf Beyhakî’nin Tahâvî’ye İtirazları. Konya: Palet Yayınları, 1. Basım, 2019. google scholar
  • Dölek, Adem. İbnu’t-Türkmânî’nin Beyhakî ile Hadis Sahasındaki İlişkileri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992. google scholar
  • Ebû Zehra, Muhammed. İbn Teymiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-'Arabî, 1991. google scholar
  • Efendioğlu, Mehmet. “es-Sünenü’l-kübrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/148-150. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
  • Emiroğlu, Nagihan - Eren, Fatmanur Alibekiroğlu. “Mezhep Faktörünün Muhaddisler Üzerindeki Etkisi (Mem-lükler Dönemi-Hanefî-Şafiî Bağlamında)”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 444-457. https://doi. org/DOI: 10.21733/ibad.632570 google scholar
  • Furkani, Mehterhan. “Kadı Ebû Ca‘fer el-Belhî’ye Ait el-İbâne fi’r-red ale’l-muşeniîn alâ Ebî Hanîfe Adlı Risalenin İncelemesi ve Tahkiki”. İslam Araştırmalar Dergisi 43 (2019), 73-181. google scholar
  • Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 1997. google scholar
  • Gül, Mutlu. “Kudûrî’nin (ö. 428/1037) Tecrîd Adlı Eserinde İsnada Dair Değerlendirmeler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (2020), 123-166. google scholar
  • İbn ‘Abdilberr, Ebû 'Omer Yûsuf b. 'Abdillâh b. Muhammed b. 'Abdilberr en-Nemerî. et-Temhîd li mâ fî’l-Mu-vatta’ mine’l-Me'ânîve’l-’Esânîd. thk. Muştafa b. Ahmed el-’Alevî, Muhammed ’Abdülbekir el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vizâratü’l-Evkâf, 1. Basım, 1387. google scholar
  • İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ’Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-’Absî el-Kûfî. el-Muşannef fi’l-ehâ-dîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1989. google scholar
  • İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. 'Alî el-'Askalânî. Rafu’l-işr ‘an kudâti Mışr. thk. 'Ali Muhammed 'Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncı, 1. Basım, 1998. google scholar
  • İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. 'Alî el-'Askalânî. Ta‘cîlü’menfe‘a bi zevâidi ricâli’l-eimmeti’l-erba‘a. thk. İkrâmullâh İmdâdülhak. 2 Cilt. Beyrut, 1. Basım, 1996. google scholar
  • İbn Haldûn, Ebû Zeyd 'Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. thk. 'Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-'Arabî, ts. google scholar
  • İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeynüddîn Ebu’l-'Adl Kâsım. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramadân Yusuf. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1992. google scholar
  • İbn Ma'în, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ma'în b. 'Avn. Târîhu İbn Ma'în bi rivâyeti’d-Dûrî. thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-’İlmî, 1. Basım, 1979. google scholar
  • İbnü’ş- Şalâh, 'Ebû 'Amr Takıyyuddîn 'Osmân b. 'Abdirrahmân.Ma'rifetu envâ‘i‘ulûmi’l-hadîş= Mukaddime. thk. Nûreddîn 'Itr. Dımeşk-Beyrût: Dâru’l-Fikr-Dâru’l-Fikri’l-Muâşır, 1. Basım, 1986. google scholar
  • İbnü’t-Türkmânî, Ebu’l-Hasen 'Alâüddîn 'Alî b. Osmân b. İbrâhîm et-Türkmânî el-Mardînî. el-Müntehab fî 'Ulûmi’l-hadsş. thk. 'Avvâr el-Halef. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2008. google scholar
  • İbnü’t-Türkmânî, Ebu’l-Hasen 'Alâüddîn 'Alî b. Osmân b. İbrâhîm et-Türkmânî el-Mardînî. et-Tenbîh 'alâ ehâdîşi’l-Hidâye ve’l-Hulâşa. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Koleksiyonu, 261. google scholar
  • İbnü’t-Türkmânî, Ebu’l-Hasen 'Alâüddîn 'Alî b. Osmân b. İbrâhîm et-Türkmânî el-Mardînî. et-Tenbîh 'alâ ehâdîşi’l-Hidâye ve’l-Hulâşa. Bursa İnebey Genel Kütüphanesi, Haraççıoğlu Koleksiyonu, 385. google scholar
  • Kâdiruddîn, Kâdiruddîn Ahmed. İslam Dinamizmi ve Entelektüel Atalet. çev. Ertuğrul Aytekin. İstanbul: İlke Yayınları, 1. Basım, 1992. google scholar
  • Karadağ, Bekir. Mısır Hanefîliği Memlükler Dönemi Hanefi Fıkıh Düşüncesi. Ankara: Astana Yayınları, 1. Basım, 2020. google scholar
  • Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999. google scholar
  • Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfu’z-zunûn 'an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerafettin Yalt-kaya - Rıfat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maârif Matbası, 1. Basım, 1941. google scholar
  • Kettânî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs el-Hasenî. er-Risâletü’l-müstatrafe li-beyâni meşhûri kü-tübi’s-sünneti’l-müşerrefe. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1993. google scholar
  • Kevserî, Muhammed Zâhid. el-Hâvî fî beyâni Âşâri’t-Tahâvî (Makâlât içerisinde). Kahire: Matbaatu’l-Envar, 1368. google scholar
  • Kevserî, Muhammed Zâhid. en-Nüketü’t-tarîfe fi’t-tahaddüş ‘an rudûdi İbn Ebî Şeybe ‘alâ EbîHanîfe. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 200M.S. google scholar
  • Kevserî, Muhammed Zâhid. Hâşiye Olla Lahzı’l-elhâz (Zeylü Tezkirati’l-huffâz li’z-Zehebî içinde). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1347. google scholar
  • Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu, 1. Basım, 2000. google scholar
  • Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn 'Abdulkâdir b. Muhammed b. Muhammed b. Ebi’l-Vefâ. el-Cevâhi-ru’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. 'Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 7 Cilt. Riyad, 2. Basım, 1993. google scholar
  • Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn 'Abdulkâdir b. Muhammed b. Muhammed b. Ebi’l-Vefâ. el-Hâvî fî beyâni Âşâri’t-Tahâvî. thk. Yusuf Ahmed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-’Ilmiyye, 1999. google scholar
  • Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed 'Abdulkadir b. Muhammed b. Muhammed b. Ebi’l-Vefâ. el-'Inâye bi ma'-rifeti ehâdîşi’l-Hidâye. İstanbul Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiyonu, 288 (Arşiv no: 34 Fe 288). google scholar
  • Kürd 'Ali, Muhammed. Hıtatu’ş-Şâm. Dimeşk, 1927. google scholar
  • Menbicî, Ebû Muhammed 'Ali b. Zekeriyyâ. el-Lübâb fi’l-cem'i beyne’s-sünne ve’l-kitâb. thk. Muhammed Fadl 'Abdulazîz. 2 Cilt. Peşaver: el-Mektebetü’l-Hakkâniyye, 2. Basım, 1994. google scholar
  • Midilli, Muhammed Enes. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 389-412. google scholar
  • Moğultay, Ebû ‘Abdillah ‘Alâüddîn Moğultay b. Kılıç. İşlâhu Kitâbi İbni’ş-Salâh. thk. Nâşır 'Abdulazîz Ferac Ahmed. 2 Cilt. Riyâd: Advâü’s-Selef, 1. Basım, 2007. google scholar
  • Özel, Ahmet. “Kureşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 2002. google scholar
  • Özel, Ahmet. “Serûcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/572-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. google scholar
  • Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2011. google scholar
  • Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları-Şeybânî Örneği-. İstanbul: İFAV, 2015. google scholar
  • Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 1997. google scholar
  • Polat, Salahattin. “İbnü’t-Türkmânî Alâeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/235. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. google scholar
  • Sadoğlu, Adem. Ali b. Zekeriyye el-Menbicî ve el-Lübâb fi’l-Cem'i Beyne ’s-Sünne ve’l-Kitâb Adlı Eserinde Hadis-Fıkıh İlişkisi. Rize Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009. google scholar
  • Sem'ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. Haydarabad: Dâiratü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1. Basım, 1962. google scholar
  • Sifil, Ebubekir. “Zeylaî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/352-354. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
  • Surûcî, Ebu’l-'Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. İbrâhîm b. 'Abdilganî el-Harrânî. Edebu’l-kadâ’. thk. Sıddîkı b. Muhammed Yâsîn. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1997. google scholar
  • Şahyar, Ataullah. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Re’y İhtilafları. İstanbul: Akdem Yayınları, 1. Basım, 2011. google scholar
  • Tahâvî, Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed el-Mışrî. Şerhu Me'âni’l-Âşâr. nşr. Muhammed Zuhrî en-Nec-câr-Muhammed Seyyid Câdilhak. 5 Cilt. Beyrut: 'Âlemu’l-Kutub, 1. Basım, 1994. google scholar
  • Tozlu, İbrahim. Moğultay b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri. Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011. google scholar
  • Tuğlu, Nuri. Abdullah Bin Yusuf ez-Zeyla’î (762/1360) ve Nasbu’r-Râye Adlı Eserindeki Hadisçiliği. Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1996. google scholar
  • Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği Doğuşu Gelişimi ve Dönüşümü. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2011. google scholar
  • Türkmânî, 'Abdülmecid. el-Medhal ilâ uşûli’l-hadîş Otlâ menheci’l-Hanefiyye. Beyrut, 1. Basım, 2018. google scholar
  • Ünal, İsmail Hakkı. “Ebû Hanîfe ve Hadis”. İslamî Araştırmalar Dergisi 15/1-2 (2002), 75-81. google scholar
  • Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1994. google scholar
  • Yatkın, Nihat. Ebû Bekr İbn Ebî Şeybe ve Musannef’i. Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1998. google scholar
  • Yerkazan, Hasan. “El-Kâfî fî ‘Ulûmi’l-Hadîs Örnekliğinde Hicrî VIII. Yüzyılda Hadîs Usûlünün Serencamı”. google scholar
  • Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/14 (2018), 301-334. google scholar
  • Yiğit, İsmail. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1. Basım, 1991. google scholar
  • Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 1996. google scholar
  • Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Ruûsü’l-mesâil (el-Mesâilü’l-hılâflyye beyne’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfdıyye). thk. 'Abdullah Nezîr Ahmed. İstanbul: Mehmet Nuri Nas (el-Mektebe-tü’l-İslâmiyye), ts. google scholar
  • Zeyla’î, Ebû Muhammed Cemâlüddîn ‘Abdullah b. Yûsuf. Nasbu’r-râye li-tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye. thk. el-Mec-lisü’l-İlmî. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdı’l-Hadîse, 2. Basım, ts. google scholar


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.