Memlükler Dönemi İlim Geleneği (13.-14. Yüzyıllar)

EnglishTürkçe

BÖLÜM


DOI :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.11   IUP :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.11    Tam Metin (PDF)

Memlükler Dönemi Ansiklopedik Eserlerde İslâm Mezheplerinin Tasnifi ve İncelenmesi: Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr Örneği

Mehmet Sever

Memlükler dönemi, İslâm düşünce tarihi açısından önemli bir kavşak noktasıdır. Moğol ve Haçlı saldırılarının ardından İslâm dünyasında dinî ve siyasi yönden toparlanma ve yeni arayışların yaşandığı bir dönem olarak dikkat çekmektedir. Bu dönemde ulema, kendilerine kadar ulaşan dinî, felsefi ve kültürel birikimi, yeni bir üslup ile değerlendirmiş ve İslâm ansiklopedi geleneğinin en güzel eserlerini telif etmişlerdir. el-Hârizmî’nin Miftâhu’l- Ulûm’u ile başlayan bu gelenek Memlükler döneminde Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî (ö. 733/1333) ile başlayan süreçte İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349), el-Kalkaşendî (ö. 821/1418) ve Takıyyüddîn Ahmed b. Alî el-Makrîzî (ö. 845/1442) ile zirveye ulaşmıştır. Yazıldıkları dönemin kültür, ilim, sanat, mimari ve folklorik özelliklerini barındıran ansiklopedik tür eserler aynı zamanda sonraki dönem müelliflerine kaynaklık eden temel başvuru kaynakları olmuşlardır. Dönemin en ünlü ansiklopedilerinden biri olan Mesâlikü’l-ebṣâr fî memâliki’lemṣâr adlı eser İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349) tarafından yazılmıştır. İbn Fazlullah, Memlük topraklarının muhtelif şehirlerinde eğitimini tamamlamış ve daha sonra Memlük bürokrasisi içinde farklı görevler üstlenmiştir. Yaşadığı dönemin birçok âliminden ders alan el-Ömerî, bunu eserine yansıtmayı başarmıştır. Eser, tarih ve coğrafya merkezli telif edilmiş olsa da özellikle milel ve nihal geleneğini yansıtması bakımından büyük bir öneme sahiptir. Müellifin, itikadî ve siyasi İslâm mezheplerine dair vermiş olduğu bilgiler, dönemin entelektüel birikiminin kaynakları göstermesi yönüyle önem taşımakta aynı zamanda İslâm mezheplerinin incelenmesi noktasında hâkim olan eğilimi de yansıtmaktadır.


Anahtar Kelimeler: İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebṣâr, Memlükler, Mezhep, Tasnif.
DOI :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.11   IUP :10.26650/B/AA07AA25.2023.010.11    Tam Metin (PDF)

Classification and Analysis of Islamic Madhāhib in Encyclopedic Works of the Mamluk Period: The Example of Masālik al-abṣār fī mamālik al-amṣār

Mehmet Sever

The Mamluk period was an important crossroads in aspects of the Islamic thought history. After the Mongolian invasion and the Crusades, this era draws attention as a period of recovery both religiously and politically; and also it was an era in which the Islamic world followed new quests. In this time, Muslim scholars had evaluated all the religious and philosophical and cultural inheritance with a new perspective, and they produced the most precious samples of the Islamic encyclopedia tradition. This tradition which was started with al-Khwārizmī’s Miftāh al-ʿulūm in the Muslim world, as for Mamluk dynasty period it was begun with ʿAbd al-Wahhāb al-Nuwayrī (d. 733/1333) and it had reached the peak with Ibn Faḍl Allāh al-ʿUmārī (d.749/1349) and al-Kalkashandī (d. 821/1418) and Taqī al-Dīn al-Maqrīzī (d. 845/1442). These encyclopedical works, which contain the cultural, scientifical, artistic, architectural and folkloric features of the era in which they were written, besides they had become the main references for the later periods’ scholars. One of the most famous encyclopedias of the period, Masālik al-abṣār fī mamālik al-amṣār was authored by Ibn Faḍl Allāh al-ʿUmārī. Ibn Faḍl Allāh had fulfilled his education all around the Mamluk territories, and then he took charge in Mamluk bureaucracy various tasks. al-ʿUmārī had who studied from many scholars of the period reflected this variety to his works successfully. Although the book was authored by focusing on the geography and the history, it has a great importance in aspect of reflecting the tradition of the al-Milal wa’l-nihal. The creedal and political knowledge regarded to Islamic sects that the author had given in this work has a great deal of importance in terms of showing the sources of the intellectual inheritance of the period. In addition to this, the book shows what prevailing attitudes were of the era about examining the Islamic sects.


Anahtar Kelimeler: Ibn Faḍl Allāh al-ʿUmārī, Masālik al-abṣār, Mamluks, Islamic Sects, Classification

Referanslar

  • Ağarı, Murat. İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar -Doğuşu Gelişimi ve Temsilcileri-. İstanbul: Kitabevi, 2002. google scholar
  • Alevî, Abdülaziz. “İbn Fazlullah el-Ömerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. google scholar
  • Askalanî, İbn Hacer. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1993. google scholar
  • Ateş, Orhan. “Ebû Mutî’ Mekhûl en-Nesefî’nin Kitâbu’r-Red Alâ’l Bida’ ve Ehli’l-Ehvâ Adlı Eserinde İbâdiyye Değerlendirilmesi”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi I/9 (2017), 22-40. google scholar
  • Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015. google scholar
  • Aykut, Ayhan. “Ansiklopedi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/217-227. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. google scholar
  • Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts. google scholar
  • Bauer, Thomas. Müphemlik Kültürü ve İslam. çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2020. google scholar
  • Büyükkara, Mehmet Ali. “Bir Bilim Dalı Olarak İslâm Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum), 441-491. google scholar
  • Emin, Ahmed. Zuhru’l-İslâm. Mısır: Müessesetü’l-Hindâvî, 2013. google scholar
  • Eren, Muhammet Emin. Hadis Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Kuramer, 2017. google scholar
  • Eşʿarî, Ebu’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve İḫtilâfü’l-Muṣallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005. google scholar
  • Goldziher, Ignaz. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel - Rahim Er. Ankara: Vadi Yayınları, 2012. google scholar
  • Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160. google scholar
  • İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm. el-Fasl Fi’l-Milel ve’l-Ehvâ’ ve’n-Nihal. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017. google scholar
  • İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-Vâfî. 13 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısrıyye, 1984. google scholar
  • İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısrıyye, 1971. google scholar
  • İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer Şehfûr. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-firkati’n-nâciyeti ani’l- fıraki’l-hâlikîn. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983. google scholar
  • Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs. Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1922. google scholar
  • Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum), 391-440. google scholar
  • Makrîzî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. İmtâʿu’l-esmâʿ bimâ li’r-resûl mine’l-ebnâʾi (enbâʾi) ve’l-aḥvâl ve’l-ḥafede ve’l-metâʿ. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Kütübi’l-İlmiyye, 1999. google scholar
  • Makrîzî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. el-Mevâʿiẓ ve’l-İ’tibâr bi ẕikri’l-Ḫıṭaṭi ve’l-Âsâr. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1998. google scholar
  • Melchert, Christopher. “Ahmed b. Hanbel’in Muhalifleri”. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) V/3 (2005), 393-410-410. google scholar
  • Meriç, Cemil. Işık doğudan Gelir. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012. google scholar
  • Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2004. google scholar
  • Ömerî, İbn Fazlullah. et-Ta‘rîf bi’l-mustalahi’ş-şerîf. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1988. google scholar
  • Ömerî, İbn Fazlullah. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 27 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010. google scholar
  • Sever, Mehmet. Makrîzî ve İslam Mezheplerinin Sosyal Tarihi. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2021. google scholar
  • Sever, Mehmet. Ortaçağ Kahire’sinde İktidar ve Dini Düşünce. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 1. Basım, 2020. google scholar
  • Seyyid, Eymen Fuâd. “Mesâlikü’l-ebsâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/265-266. Ankara: TDV Yayınları, 2004. google scholar
  • Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007. google scholar
  • Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer. Şerhu’l-Meḳāṣıd. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. google scholar
  • Veyne, Paul. Tarih Nasıl Yazılır? çev. Nihan Özyıldırım. İstanbul: Metis Yayınları, 2014. google scholar


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.