Memlükler Dönemi İlim Geleneği – II

EnglishTürkçe

BÖLÜM


DOI :10.26650/B/AA07AA25.2024.033.005   IUP :10.26650/B/AA07AA25.2024.033.005    Tam Metin (PDF)

İli̇m Kurumlarının Kenarda Kalmış Vazi̇feli̇leri̇: Memlük Kudüs’ünde Öğrenci̇ler, Dervi̇şler Ve Muîdler

Muhammet Enes Midilli

Vakıf gayesi açısından medrese ve hankah gibi ilim kurumlarındaki en önemli zümreler hiç şüphesiz öğrenciler (fukaha) ve dervişlerdir (fukara). Memlükler döneminde telif edilen tabakat eserlerinde medreselerin müderrislik veya sûfî kurumlarının şeyhlik mansıplarına tayin edilen âlimlere dair zengin kayıtlar bulunmakta, bazı kurumların müderrisleri ve şeyhleri sistemli bir şekilde tespit edilebilmektedir. Bununla birlikte bir âlimin ilim tahsil sürecinde hangi medresenin veya medreselerin kadrolu öğrencisi olduğuna dair kayıtlar son derece dağınık ve azdır. Bu durum büyük ölçüde medreselerde müderrisin verdiği dersi tekrar ettiren muîdler ve sûfî kurumlarındaki dervişler için de geçerlidir. Bu konuda İslam eğitim tarihi açısından dikkat çekici olan istisnai örneklerden bazıları Mücîrüddin el Uleymî’nin (ö. 927/1521) el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kuds ve’l-Halîl adlı Kudüs tarihinde yer almaktadır. Uleymî, eserinin önemli bir kısmını Kudüs ulemasının biyografilerine tahsis etmiş, burada Salâhiyye Medresesi’nin müderrislerinden ve Salâhiyye Hankahı’nın şeyhlerinden bahsetmiş, bunun da ötesinde özellikle 9./15. yüzyılda bu iki kurumda görev yapan öğrencileri, dervişleri ve muîdleri sistemli bir şekilde kayıt altına alıp bunların tahsil süreçlerini anlatmıştır. Kudüs’ü Haçlılardan geri alan Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından 6./12. yüzyılın sonlarında kurulan bu iki müessese, Memlükler dönemi boyunca Kudüs’ün ve hatta tüm Mısır-Şam bölgesinin en önemli ve muteber ilim kurumları arasında yer almaya devam etmiştir. Bu tebliğde Uleymî’nin el-Ünsü’l-celîl’i üzerinden Salâhiyye Medresesi’nin muîdleri ve öğrencileri ile Salâhiyye Hankahı’nın dervişleri tespit edilecek, bunların biyografileri incelenerek tahsil süreçleri ve kariyerleri araştırma konusu edilecektir. Bu şekilde tabakat eserlerinde, dolayısıyla medrese ve ulema araştırmalarında büyük ölçüde kenarda kalmış olan muîdlerin, öğrencilerin ve dervişlerin ilmî serüvenleri ve ilim kurumlarıyla ilişkileri gündeme getirilecek ve tartışmaya açılacaktır.


Anahtar Kelimeler: Medrese, Hankah, Fakih, Derviş, Muîd, Uleymî, Kudüs, Memlükler
DOI :10.26650/B/AA07AA25.2024.033.005   IUP :10.26650/B/AA07AA25.2024.033.005    Tam Metin (PDF)

Marginal Positions in Institutions of Learning: Students, Darwishes, and Repetitors in Mamluk Jerusalem

Muhammet Enes Midilli

One of the most significant groups in the endowed institutions of learning such as madrasa and khanqāh are students (fuqahā) and darwishes (fuqarā). The biographical dictionaries (tabaqāt) compiled during the Mamluk period contain abundant records on the life stories of scholars who served as professors (mudarris) in madrasas or as Sufi leaders (shaykhs) in Sufi institutions. Thanks to these records, the careers of professors and shaykhs in certain institutions can be traced systematically. However, records on educational career of students are scarce and usually scattered in a wide range of sources. This is almost the same for the repetitors (muʿīds) in madrasas, who repeated the lessons taught by the mudarris, as well as for the darwishes in Sufi institutions. In this respect, Mujīr al-Dīn al-ʿUlaymī’s (d. 927/1521) work on the history of Jerusalem, al-Uns al-jalīl bi-tārīkh al-Quds wa-l-Khalīl, comprises some of the rare and noteworthy examples. Al-ʿUlaymī devotes a significant part of his book to the biographies (tabaqāt) of Jerusalemite scholars, including the mudarrises of al-Ṣalāḥiyya Madrasa and the shaykhs of al-Ṣalāḥiyya Khanqāh. He systematically records the advanced students, darwishes, and muʿīds employed in these two institutions in the course of 9th/15th century, and narrates their educational and professional activities. Established by Saladin in the late 6th/12th century after taking Jerusalem from the Crusaders, these two institutions maintained their status as the most prominent and prestigious institutions not only in Jerusalem but also in the entire Syro-Egyptian lands throughout the Mamluk period. This paper attempts to identify the muʿīds and students of al-Ṣalāḥiyya Madrasa alongside the darwishes of al-Ṣalāḥiyya Khanqāh, and scrutinizes their biographies in order to shed light on their educational processes and professional careers. In this way, the scholarly trajectories of muʿīds, students, and darwishes as well as their relations with the institutions of learning –a topic largely neglected both in the biographical dictionaries (tabaqāt) and in the modern scholarship on the history of madrasa and ulama– will be handled and discussed.


Anahtar Kelimeler: Madrasa, Khanqāh, Fuqahā, Sufi, Muʿīd, Al-ʿUlaymī, Jerusalem, Mamluks

Referanslar

  • Abdülmehdî, Abdülcelîl Hasen. el-Medâris fî Beytilmakdis fi’l-asreyni’l-Eyyûbî ve’l-Memlûkî. 2 Cilt. Amman: Mektebetü’l-Aksâ, 1981. google scholar
  • Ali, Abdüllatif İbrahim. “Nassâni cedîdâni min vesîkati’l-Emîr Sargatmış (bakiyye)”. Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb 28 (1966), 143-210. google scholar
  • Aselî, Kâmil Cemîl. Me‘âhidü’l-ilm fî Beytilmakdis. Amman: Cem'iyyetü Ummâli’l-Metâbii’t-Teâvüniyye, 1981. google scholar
  • Aselî, Kâmil Cemîl. Vesâik Makdisiyye Târihiyye. 2 Cilt. Amman: Matbaatü’t-Tevfîk - Müessesetü Abdülhamid Şuman, 1983. google scholar
  • Berkey, Jonathan P. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education. Princeton: Princeton University Press, 1992. google scholar
  • Bulkînî, Sirâceddin Ebû Hafs Ömer b. Reslân. Fetâve’l-Bulkînî. thk. Abdurrahman Fehmi ez-Zevâvî. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2014. google scholar
  • Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus, 1190-1350. Cambridge: Camb-ridge University Press, 2002. google scholar
  • Davidson, Garrett. Carrying on the Tradition: A Social and Intellectual History of Hadith Transmission Across a Thousand Years. Leiden: Brill, 2020. google scholar
  • Emîn, Muhammed Muhammed. “Mesârifu Evkâfi’s-Sultan el-Melikü’n-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn”. Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh. 3/339-449. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1986. google scholar
  • Escovitz, Joseph H. The Office of Qâdî Al-qudât in Cairo Under the Bahrî Mamlûks. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1984. google scholar
  • Fernandes, Leonor. The Evolution of a Sufi Institution in Mamluk Egypt: The Khanqah. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. google scholar
  • Hançabay, Halil İbrahim vd. (ed.), Memlükler Dönemi İlim Geleneği (13.-14. Yüzyıllar). İstanbul: İstanbul University Press, 2023. google scholar
  • İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mi’eti’s-sâmine. thk. Muhammed Seyyid Câd el-Hakk. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1966-1968. google scholar
  • İbnü’l-Attâr, Alâaddin Ali b. İbrahim. Tuhfetü’t-tâlibîn fî tercemeti’l-İmâm Muhyiddîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selmân. Amman: ed-Dârü’l-Eseriyye, 2007. google scholar
  • Korkmaz, Hediye Sümeyra. “Memlük Hankâhlarında İlmî Faaliyetler: Saîdü’s-Süedâ Örneği”. Memlükler Dönemi İlim Geleneği (13.-14. Yüzyıllar). ed. Halil İbrahim Hançabay vd. 423-456. İstanbul: İstanbul University Press, 2023. google scholar
  • Little, Donald P. “Mujır al-Dın al-'Ulaymî’s Vision of Jerusalem in the Ninth/Fifteenth Century”. Journal of the American Oriental Society 115/2 (1995), 237-247. google scholar
  • Mahamid, Hatim. “Curricula and educational process in Mamluk Madrasas”. Education Research Journal 1/7 (2011), 141-151. google scholar
  • Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu -Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. google scholar
  • Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtati ve’l-âsâr. thk. Ey-men Fuad Seyyid. 6 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2013. google scholar
  • Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Mustafa Ziyâde - Saîd Abdülfettâh Âşûr. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu Dârilkütüb, 1934-1973. google scholar
  • Midilli, Muhammet Enes. Uleymî’nin Kudüs Tarihi: Memlükler Döneminde Kudüs’te Âlimler ve Eğitim Kurum-ları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022. google scholar
  • Okuyucu, Nail. “İslamî İlimlerin Dönüşüm Çağında Bir Fıkıh, Hadis ve Âdâb Âlimi Olarak İmam Nevevî”. İslam İlim Geleneğinde Nevevî. ed. Nail Okuyucu. 29-181. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022. google scholar
  • Petry, Carl F. The Civilian Elite of Cairo in the Later Middle Ages. Princeton: Princeton University Press, 1981. google scholar
  • Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts. google scholar
  • Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. thk. İbrahim Bâcis Abdülmecîd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999. google scholar
  • Sehâvî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. İrşâdü’l-gâvî bel is‘âdü’t-tâlib ve’r-râvî li’l-i‘lâm bi-tercemeti S-Sehâvî. thk. Sa'd b. Fechân ed-Devserî. Kuveyt: Mektebetü Ehli’l-Eser, 2014. google scholar
  • Stewart, Devin J. “Memlük Mısır’ı ve Suriye’sinde Fıkıh Doktorası”. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İslâm’ın Klasik Çağında Hukuk ve Eğitim: George Makdisi Anısına. ed. Joseph E. Lowry vd. 33-97. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019. google scholar
  • Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî. Fetâva’s-Sübkî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma'rife, ts. google scholar
  • Sübkî, Tâceddin. Mu'ıdü’n-Ni'am: Makam ve Meslek Ahlâkı. çev. Harun Yılmaz - Muhammet Enes Midilli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019. google scholar
  • Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kuds ve’l-Halîl. thk. Adnan Yunus Abdülmecid Ebû Tebbâne - Mahmûd Avde el-Keâbine. 2 Cilt. Amman: Mektebetü Dandis, 1999. google scholar
  • Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Ünsü’l-celîl târîhu’l-Kuds ve’l-Halîl. Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1384. google scholar
  • Vakfiyyetü Hüsameddîn Laçîn (21 Rebîülâhir 697), Dâru’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, Mecmûatü’l-Mahkeme-ti’ş-Şer'iyye, nr. 3/17 google scholar


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.