Mardin’in 30 km güneyine konumlanan Dara (Anastasiopolis) Bizans İmparatoru I. Anastisius (MS 491A518) isteği ile Sasanilere karşı doğu sınırlarını koruyan garnizon kenti olarak 503A507 yılları arasında tahkim edilmiştir. BizansASasani sınırlarının kesiştiği bir konumda olmasından dolayı güneyde MS 6. yüzyılın en önemli askerî ve siyasi merkezlerinden birisi durumuna gelmiştir. Dara’nın kurulduğu lokasyonun MS 6. yüzyıl öncesi ile ilgili arkeolojik bulgular sınırlıdır. Bununla birlikte, 2021 yılı kazı sezonunda güney batı surlarının hemen bitişiğinde bulunan bir alanda (Aba Höyük) yapılan incelemeler sonucunda Erken Tunç Çağ’a ait seramikler tespit edilmiş ve Dara’nın beş bin yıllık tarihî geçmişe sahip olduğu belgelenmiştir. Kentin kurulum aşaması I. Justinianus (MS 527A565) döneminde de devam etmiştir. Kazı buluntuları, I. Justinianus döneminde surların güçlendirilmesinin yanı sıra, kent içerisinde kamusal yapılarda düzenA lemeler yapıldığını göstermiştir. Dara’daki agora köprüsü ve çevresindeki düzenlemeler I. Justinianus’un kentteki bayındırlık faaliyetlerini I. Anastasius’tan sonra devam ettirdiğini doğrulamaktadır. Kent stratejik durumundan dolayı sürekli kuşatmalara maruz kalmış ve sık sık el değiştirmiştir. Dara (Anastasiopolis), MS 577A591 ve MS 606A620 yılları arasında Sasani hâkimiyetine girmiştir. MS 620 tarihinde tekrar Bizans’ın eline geçen Dara, yaklaşık MS 639 yıllarında Kuzey Mezopotamya’nın büyük bir bölümüne sahip olan Arapların kontrolüne geçmiştir. Uzun süre Arapların yönetimi altından varlığını sürdürmüştür. Emevi ve Abbasi Dönemleri'nden sonra Dara (Anastasiopolis), MS 12. yüzyılın ortaA larında Emir Timurtaş tarafından Mardin Artuklu Beyliği’ne bağlı bir kent hâline getirilmiştir. Kısa bir süre Eyyûbîler egemenliğinde kalan kent, bu dönemden sonra eski önemini kaybetmiş, İbn Battûta’nın aktarımlarına göre MS 14. yüzyılda küçük bir köy yerleşimine dönüşmüştür. Bugünkü Mardin ili, Artuklu ilçesi sınırları içerisindede bulunan Dara köyü yerleşiminin kökeni MS 18. yüzyılın sonlarına dayanmaktadır.

Bu çalışmada ele alınan Geç Antik Çağ’a özgün bir form olan ampulla, içerisine sıvı konan minyatür matara tipi kaplara verilen genel isimdir. Ampullalarda boyuna asılması için omuzun iki yanında açılmış küçük delikler ya da sonradan gövdeye eklenmiş kulplar karakteristiktir. Pişmiş toprak örnekleri yaygın olmakla beraber, cam ve metalden yapılmış ampullalara da rastlanmaktadır. Kalıp yapımı bir ampulla üretmek için ilk önce “patris” olarak adlandırılan pişmiş toprak veya ahşap gibi başka tür malzemeden biçimlendirilmiş bir model gereklidir. Daha sonra patristen beğeniye göre üretimleri için “matris” olarak adlandırılan model kalıp oluşturulmaktadır. Seramik hamuru henüz kurumamışken bu kalıp içerisine bastırılarak şekillendirilmekte ve kurumaya bırakılmaktadır. İki ayrı kalıp içerisinden çıkarılan hamur birleştirilirmektedir. Birleşim yerleri bir alet yardımıyla düzeltilmektedir. Kulplar kalıptan çıkarıldıkA tan sonra aplike edilerek ampullalar fırınlanmaktadır. Aynı kalıp defalarca kullanıldığı için fabrikasyon üretim söz konusudur.

Ampullalar Hristiyanlıkta dinî törenlerde şarap ve suyun yanı sıra hastalara ayrılan ya da vaftiz törenlerinde kullanılan kutsanmış aromatik yağları koymak için kullanılmıştır. Geç Antik Çağ en yaygın kullanıldıkları evredir. Bu dönemde hacılar tarafından kutsal yerlerden alınan hac hatıraları arasında hacı madalyonları/pulları ve hacı mataraları yaygındır. Söz konusu kaplar mucize gösteren su kaynakları ya da başta Hz. İsa olmak üzere kutsal sayılan kişilere ait mezarlarda yanan kandillerden alınan yağa temas ederek kutsal olan sıvıyı koymak için kullanılmış ve matara formlu hacı ampullaları olarak adlandırılmıştır. Kutsal topraklardan dönen hacılar yaşadıkları kentlere kutsadığı, kötülükA lerden koruduğu, şifa verdiğine inanıldığı için ampullalar içerisinde kutsal su götürmüşlerdir. Erken Hristiyanlık Dönemi’nde de ampullalar bu işlevlerini devam ettirmiş olmalıdır. 

Genel olarak iki tip ampulla formu bulunmaktadır. Birincisi bu çalışmanın da konusu olan Menas ampullaları, ikincisi Anadolu ampullalarıdır. İlk tip, ikinci tipe göre daha yassıdır ve gövdesi daireseldir (lentoid). Gövdesine sonradan eklenmiş kulpları vardır. Üzerinde genellikle Aziz Menas’ın tasviri görülmektedir. İkinci tip yassı, oval formlu, kısa boyunlu ve küçük kulpludur. Üzerinde hayvan betimlemeleri, aziz figürleri, haçlar görülmektedir. Anadolu ampulA lalarının Ephesos’ta üretildiği ve dış piyasaya satıldığı düşünülmektedir. Bununla birlikte Anadolu ampullalarının üretimini tek bir merkeze bağlamanın doğru olmadığı da öngörülmektedir. Nitekim Batı Anadolu’da yapılan kazıların birçoğunda ampulla örnekleri çıkarılmaktadır. 

Ephesos, Laodikeia, Hierapolis, Knidos, Kibyra gibi Batı Anadolu’da kentlerinde ele geçen ampullalar Anadolu etkileşimli olup Anadolu ampullaları olarak isimlendirilmektedir. Oysa Dara kazılarında bulunan Aziz Menas ampulA lası doğrudan Abu Mina’daki örneklerle benzerlik sergilemektedir. Bu bağlamda Erken Hristiyanlık Dönemi’nde İskenderiye yakınlarındaki Abu MinaADara bağlantısı ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Dara’dan Abu Mina’daki Aziz Menas’ın kompleksini ziyaret edip bu vesile ile kutsal topraklarda hac vazifesini yapmış olan Daralı vatandaşlar tarafından ampullanın hatıra olarak alındığı söylenebilir. Diğer yandan kazı buluntusu olan ampulla, kentteki henüz ortaya çıkarılmamış bir kiliseye ait liturjik eser de olabilir. 

Dara, MS 6. yüzyılda Kuzey Mezopotamya’nın en büyük garnizon kenti olmasının yanında dinî ve siyasi bir merkezdir. Bu sebeple dinî anlam içeren Menas ampullasının kentin Abu Mina ile olan dinî bağlantısının somut bir kanıtı olduğu ileri sürülebilir. Ampullanın boyutları ve üzerindeki betimlemelerin Abu Mina’daki ampullalarda görülen ortada Aziz Menas, iki yanında diz çökmüş deve figürleriyle olan birebir benzerliği dikkati çekmektedir. Dara’daki örnekte olduğu gibi Aziz Menas’ın orans duruşu ve iki yanındaki deve figürleri Menas ampullalarında karakteristik özellik olup, yukarıda belirtilen form yapıları da standarttır.

Aziz Menas, İmparator Diocletianus (MS 284A305) döneminde yaşamış Mısırlı bir Hristiyan’dır. Roma ordusunda asker olan ve zamanla rütbe alan Menas, Frigya sınırları içerisindeki Cotyaeum’da (Kütahya) İmparator Diocletianus ve Maximianus’un (MS 286A305) Hristiyanlar aleyhine verilen ceza ve emirleri dolayısıyla Hristiyan olduğunu açıklayarak ordudan ayrılmış ve tek başına bir dağda inzivaya çekilerek Tanrı’ya ibadet etmeye başlamıştır. Ancak imparator Diocletianus döneminde sürdürülen Hristiyan katliamları sonucu MS 295 yılında öldürülmüştür. Rivayete göre cesedi ilk olarak yakılmak istenmiş, uzun uğraşlar sonunda yanmadığı için gemiyle ilk olarak Mısır’a, sonrasındaysa develere yüklenerek doğduğu yer olan İskenderiye’ye götürülmek istenmiştir. Fakat develer Abu Mina denen yerde durarak diz çökmüşler ve daha fazla ilerlemek istememişlerdir. Bundan dolayı azizin cesedi develerin durduğu yere gömülmüş ve İmparator Arcadius (MS 395A408) tarafından mezarının olduğu yere bazilika, manastır, hamam ve sarnıçtan oluşan bir kompleks yaptırılarak dinî bir kimlik kazanması sağlanmıştır. Böylece Abu Mina’da yer alan bu dinî kompleks Geç Antik Çağ ve sonrasında hacı olmak üzere kutsal topraklara giden Hristiyanlarca sıklıkla ziyaret edilen önemli hac merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Çalışma konusunu oluşturan Menas ampullaları Abu Mina’daki Aziz Menas kompleksini ziyeret eden hacıların yolculuk sonrasında buradan aldıkları kutsal su veya yağı taşımaları için yapılmıştır. Böylelikle Abu Mina’da standart bir formda üretilmiş ve üzerlerinde Aziz Menas’ın betimlerinin olduğu ampullalar ortaya çıkmıştır. Yukarıda özet olarak verilen hayat hikayesi ile bağlantılı şekilde Aziz Menas betimlemeleri için Bizans tasvir sanatında bir modelleme oluşturulmuştur. Buna göre merkezde orans duruşta Aziz Menas, iki yanında diz çökmüş develer değişmez bir kalıptır. Bunun dışında tasvire eklenen diğer sembol veya bezemelerde herhangi bir standart form aranmamaktadır.

Bu çalışmada, Dara’daki Agora kazılarında ele geçen bir Menas ampulası ele alınmıştır. Daha önceki sezonlarda Dara’da gerçekleştirilen kazılarda bu tipte bir ampullaya rastlanmadığı için Dara kazı buluntusu olarak tekildir. Öte yandan 1986 yılında başlayan ve aralıklarla devam eden kazıların özellikle kentin nekropolisinde ve sarnıçlarında yoğunlaştığı dikkate alındığında buluntu olarak kayıt altına alınmaması normal karşılanabilir. Dara’da Agora ve çevresinde 2020 yılı itibarıyla başlayan sivil mimariye yönelik çalışmalarla bu sayının artacağı düşünülmektedir. Değerlendirme konusu Menas ampullası 2021 Agora kazılarında 1C100 açmasında CYNA05 kodunda dükkânların arkasındaki 6 No.lu mekânda (6M) ele geçmiştir. Çok az bir bölümü ortaya çıkarılan 6 No.lu mekânın hem batı hem de kuzey yönde devam ettiği görülmüştür. Söz konusu mekânda yapılan çalışmalarda, evrensel ölçülerle bağlaşık 555.13 m seviyesinde büyük blok taşlar kullanılarak inşa edilmiş bir zemin tespit edilmiştir. Bu zemin 554.03 m olan agora seviyesinden yaklaşık 1.10 m daha yüksektedir. Oldukça sağlam bir şekilde izlenen zemin, düzgün işlenmiş büyük boyutlu taşların birbirine bitişik hâlde dizilmesiyle oluşturulmuştur. Mekânın batı kısmında, zeminde çökme olduğu görülmüştür. Çökmenin olduğu alandaki döşeme taşlarının da yerinde olmadığı izlenmiştir. Bu taşların sonraki dönemlerde farklı yapılarda kullanılmış olması muhtemeldir. Mekânın kuzeybatısında gerçekleştirilen kazı çalışmalarında, üzerinde birkaç harften oluşan yazıtlı blok taş ve korkuluklar ortaya çıkarılmıştır. Yazıtın hemen önünde küçük bir haç sembolü ve yanında XMГ (Meryem’in Oğlu İsa) yazısı bulunmaktadır. Taşın kısa kenarına yazılmış olan bu kısaltma Hz. İsa’yı sembolize etmektedir. Gerek korkuluklar ve gerekse Hz. İsa’nın kısaltmasını sembolize eden yazıtlı taş, 6 No.lu mekân ve çevresinde dinî bir yapının olabileceğini düşündürmektedir. Antik Dönem yazarlarının eserlerinde kentte birden fazla kilise olduğu aktarımından yola çıkılarak burada bir kilise yapısından söz edilebilir. Ancak bu çıkarımın doğrulanması için daha fazla veriye gereksinim duyulmaktadır.

Yaklaşık 7.3 cm çapında, 1.3 cm kalınlığında olan buluntu ampullanın kulpları ve gövdesinin üst bölümü kırık ve eksiktir. Munsell renk kataloğuna göre 6 YR 6/6 kırmızımsı sarı hamur yapısına sahiptir. Birinci sınıf kalıpla üretildiği için figür ayrıntıları oldukça belirgindir. Aziz Menas’ı konu edinen betimleme her iki yüzde kendini tekrar etmektedir. Ampullanın yuvarlak halka içine alınmış bölümünde ortada orans duruştaki Aziz Menas betimlenmiştir. Aziz Menas kısa bir tunik giymekte ve uzun pelerini arkasından sarkmaktadır. Aziz’in iki yanında diz çökmüş deve figürleri resmedilmiştir. Her ne kadar ampullanın üst bölümünde eksik bölümler olsa da benzer örnekler yardımıyla Aziz Menas’ın omuz hizasında iki yanda Malta haçının işlenmiş olduğu düşünülmektedir. Bu haç sağlam olan parçalarda A yüzde sağda, B yüzde ise solda görülmektedir. Betimi çevreleyen bordürde ise nokta kabartma dizisine yer verilmiştir.

Elde edilen veriler Dara Agora kazılarında ele geçen ve şu an için tekil örnek oluşturan Menas ampullasının tarihA lendirilmesi konusunda yeterlidir. Ampulla stratigrafik olarak kazılan Agoranın ilk evresi olan MS 6. yüzyıl başlarına ait tabakada değil, üst dolgu tabakasında bulunmuştur. Bir başka ifadeyle buluntu MS 7. yüzyıl tabakasında ele geçmiştir. Bu tabakada erken dönem yapılarına ilave ekler yapılmış olup mekânlarda fonksiyon değişikliği tespit edilmiştir. Dara, MS 606A620 yılları arasında Sasanilerin, MS 639 yılından sonra ise Arap hâkimiyeti altına girmiştir. MS 7. yüzyıldaki Bizans hâkimiyeti MS 620A639 arasındadır. Bu verilerden hareketle her ne kadar üretimleri MS 5A7. yüzyıllar arasında popüler olsa da Dara buluntusu bir adet Menas ampullasının üretiminin MS 620A640 arasına tarihlendirilmesi önerilmektedir.