Tasarım, geçmişten günümüze sanat eserleri ile kültürel mirasa olan ilgiyi ve etkiyi yansıtan önemli bir disiplindir. Günümüzde, tasarımcılar, geçmişin sanat eserlerinden ilham alarak yeni ve yenilikçi tasarımlar ortaya koymaktadır. Tasarım eylemi, belirli bir sonuca ulaşmak için tanımlanan bir süreçtir ve aynı zamanda yaratıcı, yenilikçi, katılımcı ve eleştirel bir yaklaşımı hedeflemektedir. Tasarım eğitimi, öğrencilere problem çözme tekniklerini öğretmeyi ve çok yönlü düşünme becerilerini geliştirmeyi amaçlayan teorik bir çerçeveye dayanmaktadır. Sanat eğitimi, diğer disiplinlerden belirgin bir şekilde ayrılmış ve özgün bir pedagojik yaklaşım geliştirmiştir. Bu da tasarım atölyelerinin öğrenci ile öğretmen arasındaki diyalog ve değerlendirme türlerine odaklanmasını sağlamıştır. Öğrenciler, sanat atölyelerinde belirsizlikle ve öğrenme süreciyle karşılaşırken çevre ile kurdukları kavramsal ilişkiyi farklı seviyelere taşımak ve yeni eğitim ortamının gereksinimlerini karşılayacak şekilde dönüştürmek için çaba gösterirler. Sanat eğitimi, soyut düşünme ve kavram üretme üzerine odaklanan tasarım dersleri tarafından oluşturulmakta ve yaratıcılığın gelişimine olanak tanımaktadır. Ayrıca, sanat dersleri, problem çözme ve öğrencilere değerlendirme yapma sürecinde de önemli bir rol oynamaktadır. Atölyeler, öğrencilere tasarım hakkında öğrenme ve tasarım eylemi hakkında bilgi edinme fırsatı sunmaktadır. Sanat eğitim süreci ilerledikçe, öğrenciler tasarım süreci ve entelektüel hareketlerle ilgili yöntemleri öğrenmeye çalışmaktadır. Temel sanat eğitimi, öğrencilere sanatın temel prensiplerini, tekniklerini ve kavramlarını öğreten kapsamlı bir eğitim programıdır. Bu program, resim, heykel, grafik tasarım, fotoğrafçılık, seramik ve tekstil sanatları gibi çeşitli sanat disiplinlerini ihtiva etmektedir. Ayrıca, temel sanat eğitimi, sanat tarihini, sanat teorisini, felsefeyi, estetik kavramları ile beraber sanat eleştirisini de kapsamaktadır. Bu eğitim, öğrencilerin yaratıcı düşünme becerilerini, problem çözme yeteneklerini ve özgüvenlerini geliştirmelerine yardımcı olmaktadır. Temel sanat eğitimi, öğrencilere sanatın farklı yönlerini tanıtarak onların sanatsal ifadelerini ve yeteneklerini genişletmeyi amaçlamaktadır. 

Bu makale, Trabzon Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi’nde 2023- 2024 eğitim öğretim yılında Resim Bölümü’nde verilen temel sanat eğitimi dersinde, Selçuklu Dönemi eseri olan Varka ve Gülşah mesnevisinin minyatürlerinin kullanımını ele almaktadır. Bu minyatürler, öğrencilere temel tasarım öğelerini anlamaları ve Gestalt kuramlarını uygulamaları için zengin bir kaynak sunmaktadır. Öğrenciler, bu tarihî eserleri analiz ederek ve yeniden üreterek hem Selçuklu sanatının estetik değerlerini hem de kendi yaratıcılıklarını geliştirme fırsatı bulmuşlardır. Öğrencilerin çalışmaları genel olarak çeşitli tarzları ve teknikleri içermektedir. Çalışmalar detaylara ve gerçekçi dokulara önem vererek doğanın güzelliklerini yakalamış, soyut düşünce ve duygulara yönlendirmiştir. Aynı zamanda hikâye anlatımı ve karakter gelişimi açısından da dikkat çekmiştir. Öğrencilerin çalışmalarındaki çeşitlilik, sanatın farklı yönlerini anlamalarına ve kişisel tarzlarını geliştirmelerine yardımcı olmuştur. Her bir öğrencinin kendine özgü bir yaklaşımı ve ifade tarzı olduğu gözlemlenmiştir. Genel olarak, öğrencilerin çalışmaları yaratıcı ve çeşitli bir perspektif sunmaktadır. 

Selçuklu Dönemi resim sanatı, İslam Öncesi Dönem ile Orta Asya’ya özgü sanat formlarıyla ilişkilidir. Selçuklu okulu, İran’da Selçukluların hâkimiyet döneminde ortaya çıkan bir resim akımının parçasıdır ve aynı zamanda insan figürleri ile çiçekler gibi unsurların sıkça kullanımı ile bilinmektedir. Renklerin yoğun ve dikkat çekici kullanımı, özellikle kırmızının hâkimiyeti, bu sanat akımının en belirgin özelliklerindendir. Abdü’l-Mü’min İbn Muhammed El-Hoyi gibi önemli sanatçılar, Varka ve Gülşah gibi klasik eserleri resmetmişlerdir. Hoyî’nin eserleri, Anadolu Selçuklu Dönemi’nin özelliklerini taşırken canlı renkleri ve detaylı işçilikleriyle dikkat çekmektedir. Ayyukî, 11. yüzyılın başlarında yaşamıştır ve ünü, aşk temasını ele aldığı Varka ve Gülşah adlı mesnevisiyle duyulmuştur. Varka ve Gülşah, Farsça bir aşk mesnevisi olup yaklaşık iki bin beyitten meydana gelmiştir. Bu eser, Fars edebiyatındaki ilk hikâye manzumelerinden biridir ve 10. yüzyılın sonları ile 11. yüzyılın başları arasında yazılmıştır. Hikâye Arapça kaynaklardan esinlenmiş olup Ferhad ve Şirin gibi aşk hikâyelerine de benzemektedir. Eserde, aşık ve sevgilinin hikâyesi basit ve sade bir dille anlatılmıştır. 

Trabzon Üniversitesinde gerçekleştirilen eğitim sürecinde, birinci sınıf resim bölümü öğrencileri, Selçuklu Dönemi minyatürlerini inceleyerek ve yeniden üreterek sanatsal becerilerini geliştirme fırsatı bulmuşlardır. Öğrencilere ders kapsamında, Varka ve Gülşah mesnevisinin hikâyesi ile tarihi anlatılmış ve minyatürler detaylı bir şekilde incelenmiştir. Daha sonra, yeniden üretim kavramı örneklerle açıklanmış ve öğrenciler bu minyatürlerden ilham alarak kendi eserlerini oluşturmuşlardır. Bu süreçte, öğrenciler temel sanat ögeleri (nokta, çizgi, renk, biçim, yön, ölçü, aralık ve doku) ve Gestalt kuramlarını (yakınlık, tamamlama, benzerlik, süreklilik ve şekil-zemin) aktif bir şekilde kullanarak minyatürleri yeniden ele almışlardır. Bu süreçte öğrenciler, günümüz olaylarıyla harmanlayarak yeniden ürettikleri eserleri analiz etmişlerdir. Öğrencilerin ortaya koymuş oldukları eserleri yan yana koymak suretiyle yapılan analizlerde, minyatürlerin sağladığı görsel ögelerin kullanımı ve kompozisyon üzerindeki etkisi derinlemesine incelenmiştir. Öğrencilerin yapmış oldukları çalışmalar, çeşitli tarzları ve teknikleri içermesiyle dikkat çekmektedir. Her öğrenci, sanatın farklı yönlerini anlamak ve kişisel tarzını geliştirmek için farklı yaklaşımlar benimsemiştir. Bu çalışmalar hem teknik hem de estetik açıdan zengin bir çeşitlilik sunmaktadır. Her bir öğrencinin kendine özgü yaklaşımı ve ifade tarzı olduğu gözlemlenmiş olup bu da çalışmaların bireysel yaratıcılığı ve özgünlüğünü vurgulamaktadır. Genel olarak, öğrencilerin eserleri, yaratıcı bir perspektif sunmakla kalmayıp sanatın çok yönlü doğasını da sergilemektedir. Bu çeşitlilik, öğrencilerin sanatsal ifadelerini genişletirken, onların özgüvenlerini ve problem çözme yeteneklerini geliştirmelerine de katkı sağlamıştır. 

Her bir çalışma, öğrencilerin Selçuklu Dönemi minyatürlerinden ilham alarak yarattığı yeni eserleri tanımlamaktadır. Temel bileşenler, kullanılan renk paleti, kompozisyon elemanları ve semboller gibi detaylar her çalışmada belirtilmiştir. Bu açıklamalar, öğrencilerin sanatsal süreçlerini ve tercihlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olmaktadır. Öğrencilerin sanatsal tercihleri ve yaratıcı yaklaşımları, eserlerin özgünlüğünü vurgulamaktadır. Minyatürlerin temel unsurlarını ve kompozisyonlarını anlamak için farklı yaklaşımlar kullanılmıştır: Çalışmalarda kullanılan semboller ve figürler, zengin anlam katmanları sunmaktadır. Örneğin, nar ağacının dalları bereketi ve yaşamın devamlılığını simgelerken farklı renklerdeki atlar tutku, güç, cesaret, dinginlik ve sakinliği temsil etmektedir. Kuşlar özgürlüğü, ruhsal yükselişi ve huzuru; yeşil ağaç figürü doğayla olan bağlantıyı, büyümeyi ve yenilenmeyi simgelemektedir. Ayrıca, çadır ve cenaze töreni gibi sahneler, soyutlama ve semboller aracılığıyla yeniden yorumlanarak derin anlamlar kazanmıştır. Öğrenciler, geometrik şekiller ve soyut figürlerle minyatürlerden ilham alarak yeni kompozisyonlar oluşturmuşlardır. Bu çalışmalarda, renk paletlerinin genişliği dikkat çekmektedir. Lacivert, kırmızı, pembe, sarı, turuncu, yeşil, mavi ve altın gibi renkler, eserlerde canlılık ve dinamizm sağlamıştır. Renklerin sembolik anlamları da çalışmalarda önemli bir rol oynamıştır. Kırmızı genellikle tutku ve enerjiyi; mavi dinginlik ve derinliği; yeşil doğayı ve yaşamı; sarı neşe ve iyimserliği temsil etmektedir. Bu sembolik renkler, eserlerdeki duygusal ve tematik katmanları zenginleştirmiştir. Gestalt prensipleri, öğrenci çalışmalarında önemli bir rol oynamaktadır. Şekil-zemin ilişkisi kullanılarak kompozisyonlara derinlik ve bütünlük kazandırılmıştır. Özellikle üst üste binme ve çevre kapanması teknikleri, figürler ve unsurlar arasında görsel bir ilişki kurarak eserin anlatmak istediği duygusal ve sembolik mesajları güçlendirmiştir. Öğrenci çalışmalarında doku, kompozisyona derinlik ve gerçekçilik katmak için önemli bir unsur olarak kullanılmıştır. Lacivert boya (lapis lazuli) gibi değerli malzemeler zemin kaplamasında tercih edilmiştir. Mat dokular, izleyicinin eseri daha yakından hissetmesine olanak tanımaktadır. Fırça darbeleriyle zemine doku hissi verilmiş ve bu şekilde şekil-zemin ilişkisi vurgulanmıştır. Çalışmalarda hem yatay hem de dikey yönlerin baskın olduğu görülmektedir. Dikey yönlerin baskın olduğu eserlerde, figürler ve diğer unsurlar yukarı doğru hareket hissi verirken yatay yönlerin baskın olduğu çalışmalarda denge ve düzen hissi ön plandadır. Simetri, öğrenci çalışmalarında sıkça kullanılan bir ögedir. Kompozisyonlarda simetrik düzenlemeler, denge ve uyum hissi yaratmaktadır. Simetrik biçimlerin kullanımı, eserlere estetik bir bütünlük kazandırırken, izleyicinin dikkatini merkezi noktalara çekmektedir. 

Trabzon Üniversitesi öğrencilerinin aldığı temel sanat eğitimi dersleri, Selçuklu sanatını analiz etmek ve çağdaş sanatın temel kavramlarına değinmek açısından önemli bir katkı sağlamıştır. Bu dersler, öğrencilere sanatın evrensel dilini kullanma ve anlama becerilerini geliştirme fırsatı sunmuştur. Ayrıca, kültürel mirasın ve sanatın evrenselliğinin önemini vurgulamış ve öğrencilere benzersiz bir bakış açısı kazandırmıştır. Bu makale, öğrencilerin sanat yoluyla öğrenmeyi temel alan bir öğretme/ öğrenme modeliyle yeni bir yaklaşım getirdiğini ve bu yaklaşımın Selçuklu sanatını uluslararası alanda tanıtmak için önemli bir araç olduğunu belirtmektedir.

Öğrencilerin yeniden kompozisyon yapma ve değerlendirme süreçlerinde minyatürler temel bir kaynak olarak kullanılmış olup eserlerinde özgünlük ve yaratıcılık ön planda tutulmuştur. Minyatürlerden esinlenerek ortaya koydukları yeni eserlerle, sanatın evrensel dili aracılığıyla toplumsal bağlar kurulmuş ve kültürel mirasa olan katkılar açıkça ortaya konmuştur. Bu süreç, öğrencilerin estetik değerlendirme becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmuş ve yeniden üretim yöntemi, ikili karşıtlıkları kullanarak anlamı sorgulamanın önemli bir aracı olarak ele alınmıştır. Bu yaklaşım, öğrencilerin sanatı anlama ve ifade etme yeteneklerini geliştirirken kültürel mirasın ve sanatın evrensel niteliğini vurgulamaktadır. 

Yeniden üretim, metin malzemelerine dayanarak geliştirilen bir taktiktir ve egemen anlamın var olmadığını savunmaktadır. Bu süreç, kültürel ürünlerin ve sanat eserlerinin mekanik yeniden üretimin etkisi altında nasıl değiştiğini ve yayıldığını vurgulamaktadır. Bu bağlamda, yeniden üretim, orijinal eserlerin otantikliğini ve eşsizliğini sorgularken aynı zamanda sanatın ve kültürün demokratikleşmesine katkıda bulunmaktadır. Mekanik yeniden üretim, sanat eserlerini daha geniş kitlelere ulaştırarak onların erişilebilirliğini arttırmaktadır. Ancak bu durum, eserin orijinal bağlamından koparılmasına ve anlamının dönüşmesine de sebep olabilir. Bu dinamik, kültürel ürünlerin sürekli bir dönüşüm ve yeniden yorumlama sürecine tabi olduğunu ve tek bir doğru veya egemen anlamın var olamayacağını göstermektedir. Bu sebeple yeniden üretim süreci hem sanatın hem de kültürel ürünlerin evrimine ve yayılımına dair önemli içgörüler sunmaktadır. Yeniden üretim, bilgiyi tersine çevirme amacıyla kullanılmakta ve anlamı sorgulamanın bir aracı olmaktadır. Bu makale, resim eğitiminde yeniden üretimin önemini vurgulamakta ve Trabzon Üniversitesinde gerçekleştirilen “Temel Sanat Selçuklu” atölyesinde yapılan çalışmalara odaklanmaktadır. Bu çalışmalar, Selçuklu sanatını bir araç olarak kullanmakta, yeniden üretim yöntemini benimseyerek çizgi, biçim, yönelim, doku, renk ve Gestalt kuramı gibi konuları sorgulamaktadır. Öğrenciler, verilen ikili karşıtlıklar aracılığıyla benzersiz sonuçlar ortaya koymuştur. Tasarım aracı olarak Selçuklu sanatı kullanılarak Varka ve Gülşah minyatürleri soyut terimlerde yaratıcı eserler olarak yeniden tasarlanmıştır. Her bir öğrencinin eseri, benzersiz bir hikâye anlatımını ve sanatsal ifadeyi temsil etmektedir. Bu temsil aynı zamanda sanat eğitiminin Temel Sanat Dersi için özel olarak uygulanan yeni bir bakış açısı sunabileceğini göstermektedir. Verilen problemler aracılığıyla üretilen eserlerin çeşitliliği, öğrencilerin entelektüel becerilerini geliştirdiğini ve kendilerini daha rahat ifade edebileceklerini göstermektedir. Öğrencilerin bu temel sanat eğitimi dersleri, sadece Selçuklu Dönemi sanatına değil, aynı zamanda çağdaş sanatın temel kavramlarına da değerli bir katkı sağlamaktadır. 

Sonuç olarak, sanatı tasarım sürecinde bir araç olarak görmek ve ondan yararlanmak, sanat eğitimi açısından büyük önem taşımaktadır. Temel Sanat Dersleri, sanat yoluyla öğrenmeyi temel alan öğretme/öğrenme modeli sayesinde öğrencilerin yaratıcı düşünme becerilerini, estetik duyarlılıklarını ve teknik yeteneklerini geliştirmelerine olanak tanımaktadır. Bu yaklaşım, sadece bireysel yaratıcılığı teşvik etmekle kalmaz, aynı zamanda öğrencilere benzersiz ve yerel değerlere yeni bir bakış açısı kazandırmaktadır. Bu yeni eğitim modeli, Selçuklu sanatının derinlemesine analiz edilmesi ve uluslararası alanda tanıtımının yapılması açısından da büyük önem taşımaktadır. Selçuklu sanatının estetik ve kültürel mirasını günümüz sanat pratiğine entegre etmek hem tarihsel farkındalığı arttırmakta hem de bu mirası çağdaş sanatla buluşturarak yeni ve ilham verici perspektifler sunmaktadır. Böylelikle, sanat eğitimi yalnızca geçmişin bir yansıması olmaktan çıkmakta aynı zamanda da geleceğin sanatsal ve kültürel biçimlerini şekillendiren dinamik bir süreç hâline gelmektedir.