Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/iuitd.2025.1568326   IUP :10.26650/iuitd.2025.1568326    Tam Metin (PDF)

Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512)

Sedat AkdoğmuşBilge Ar

Bu çalışma, Ayasofya’nın, erken klasik dönem Osmanlı kroniklerinde nasıl tarihselleştirildiğini ele almakta ve fetihten sonraki yaklaşık yarım asırlık süreçte bu algının tarihsel dönüşümünü incelemektedir. Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan, Tursun Bey, Oruç Bey, İdrîs-i Bitlisî ve İbn Kemal’in kroniklerinin yanı sıra Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmân gibi metinleri temel alan araştırma, Ayasofya’nın Osmanlı tarih yazımındaki temsillerini mimari kavram ve yaklaşımlar bağlamında analiz etmektedir. Çalışmanın temel sorunsalı, 1451-1512 yılları arasındaki Osmanlı kroniklerinde Ayasofya’nın mimari kavrayış üzerinden nasıl inşâ edildiği ve tarihsel bağlamına nasıl oturtulduğudur. Fetih sonrası Osmanlılar ile Ayasofya arasındaki fiziksel temas ve karşılaşma, dönemin kroniklerinde farklı anlatılar doğurmuş ve bu metinlerde özgün kavrayış biçimleri ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, Ayasofya algısının şekillenmesinde yalnızca yöneticilerin politik tercihleri değil, aynı zamanda müelliflerin patronaj ilişkileri ve entelektüel pozisyonları da belirleyici olmuştur. Osmanlı Ayasofya’sı, Bizans döneminde üretilmiş efsanevi tarih anlatıları ile etkileşime girerek yeni bir form kazanmış ve Osmanlı tarih yazımında farklı bağlamlarda yeniden yorumlanmıştır. Kroniklerde binaya dair tasvir ve değerlendirmeler, doğrusal olmayan ve girift ilişkiler ağı içinde şekillenmiştir. Çalışmada ayrıca, fetih sonrası ilk yıllarda ve özellikle Fatih Camisi gibi Ayasofya ile “boy ölçüşen” anıtsal yapıların inşâsından sonra Ayasofya’nın Osmanlı tarih yazımındaki konumu da tartışılmaktadır. Bunun yanı sıra, kronikler arasında Ayasofya’nın alımlanma biçimlerine odaklanılarak, Bizans döneminde (9. yüzyıl) kaleme alınmış Diegesis gibi Ayasofya tarih metinlerinin Osmanlı müellifleri üzerindeki etkisi değerlendirilmektedir. Bu bağlamda, Osmanlı tarihçilerinin Bizans kaynaklarını nasıl devşirdiği ve bu metinleri Osmanlı-İslâm düşüncesi doğrultusunda nasıl yeniden yorumladıkları ortaya konmaktadır.

DOI :10.26650/iuitd.2025.1568326   IUP :10.26650/iuitd.2025.1568326    Tam Metin (PDF)

Historicizing Hagia Sophia: The Conception of Hagia Sophia in Early Classical Ottoman Chronicles (1451–1512)

Sedat AkdoğmuşBilge Ar

This study explores the historicization of Hagia Sophia in the early classical Ottoman chronicles and examines how its perception evolved in the half century following the conquest. Focusing on the works of Yazıcıoghlu Aḥmed Bīcān, Ṭūrsūn Beg, Oruç Beg, Idrīs Bitlīsī, İbn Kemāl, and the Anonymous Tevārīkh-i Āl-i ʿOthmān, it analyzes the ways in which Ottoman historiography represented Hagia Sophia through architectural and historical frameworks. By examining chronicles written between 1451 and 1512, this research investigates how Ottoman authors conceptualized Hagia Sophia as an architectural entity and situated it within a broader historical narrative. The post-conquest engagement between the Ottomans and Hagia Sophia generated diverse interpretations, shaped not only by political transformations but also by the patronage networks and intellectual affiliations of the chroniclers. Ottoman historiography actively engaged with legendary Byzantine narratives, incorporating and reshaping them to fit an emerging OttomanIslamic perspective. Descriptions of the monument were constructed through a dynamic and nonlinear network of meanings, reflecting a complex interplay of historical, architectural, and ideological factors. Additionally, this study situates Hagia Sophia within the broader context of Ottoman architectural and historiographical developments, particularly in relation to the construction of monumental structures such as the Fātiḥ Mosque. By tracing its reception across various chronicles, it also evaluates the influence of Byzantine sources, such as the Diegesis (9th century), on Ottoman historical writing. This analysis reveals how Ottoman authors appropriated and reinterpreted Byzantine narratives, embedding them within an Ottoman-Islamic historiographical framework.


GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


With the Ottoman conquest of Constantinople, Hagia Sophia entered a new cultural and ideological context, where it was reinterpreted within the evolving framework of Ottoman perceptions. This process, initiated in the early Ottoman period, marked the empire’s first direct engagement with Hagia Sophia, shaping impressions that were subsequently articulated in texts, primarily historical chronicles. The portrayal of Hagia Sophia in these chronicles reflects the emergence of an “Ottoman Hagia Sophia,” shaped by political decisions, patronage networks, the roles of historians, and the legendary Byzantine historical narratives that preceded them. Each chronicle, composed by different authors, reflects diverse perspectives influenced by the sources they drew upon and the political environment in which they were written.

The policies pursued during the reigns of Mehmed II (r. 1451–1481) and Bayezid II (r. 1481–1512) played a decisive role in shaping the attitudes of chroniclers. During this period, the Ottoman rulers sought to establish a new empire to replace Byzantium while simultaneously positioning themselves as leaders of the Islamic world. Though a common practice in conquered territories, Mehmed II’s conversion of Hagia Sophia into a mosque played a crucial role in constructing an imperial image. The transformation of Hagia Sophia served to transfer its religious and political significance from Byzantine to Ottoman sovereignty, reinforcing the legitimacy of the new empire.

The chronicles that emerged between the mid-15th and early 16th centuries were written under the influence of these political developments and often reflected the interests of ruling elites. As historiography developed as an extension of political authority, chroniclers presented differing narratives based on their affiliations. From Mehmed II’s reign onward, Ottoman chronicles became divided into pro-imperial and anti-imperial accounts, reflecting tensions between the central administration and the frontier begs, gazis, and dervishes. One of the 

central points of contention was Mehmed II’s decision to establish Istanbul as the imperial capital, a move that reshaped political power structures.

In pro-imperial Ottoman chronicles, the monumental and architectural transformation of Hagia Sophia played a key role in legitimizing Ottoman rule. These texts sought to appropriate the imperial legacy of the structure by embedding it within an Islamic framework, mirroring the Christian connotations attributed to Hagia Sophia in Byzantine historiography. Ottoman chroniclers thus imbued Hagia Sophia with Islamic significance, reinforcing the empirebuilding policies of the period. This shift represents a crucial turning point in Hagia Sophia’s historical trajectory, as the narratives constructed in this period significantly influenced its later perception as an Ottoman imperial mosque.

Conversely, anti-imperial chronicles treated Hagia Sophia’s association with the emperor and the empire in a more superficial manner. While they acknowledged the building’s incorporation into an Islamic framework, they also emphasized its Byzantine Christian past, preserving narratives that were sometimes incongruous with Ottoman-Islamic interpretations.

Focusing on the Early Classical Period, when the Ottoman conceptualization of Hagia Sophia took shape, this study examines its historical evolution through the chronicles of Yazıcıoghlu Aḥmed Bīcān, Ṭūrsūn Beg, Oruç Beg, Idrīs Bitlīsī, İbn Kemāl, and the Anonymous Tevārīkh-i Āl-i ʿOthmān. By analyzing early Ottoman chronicles, this research investigates the processes through which Hagia Sophia’s architectural identity was constructed and transformed in the half-century following the conquest. The central question guiding this study is: How was Hagia Sophia historicized through architectural concepts and approaches in Ottoman chronicles between 1451 and 1512?

In this context, the study explores how Hagia Sophia was represented in historical texts, both immediately after the conquest and in the period following the construction of monumental structures such as the Fātiḥ Mosque, which symbolically “rivaled” it. The interplay between various sources also forms a key dimension of this research. Accordingly, the study examines the influence of Byzantine historical texts, particularly ninth-century works such as the Diegesis, and analyzes how Ottoman authors adapted and reinterpreted these sources within the intellectual framework of Ottoman and Islamic thought in composing their own historical narratives.


PDF Görünüm

Referanslar

  • Account Of Medieval Constantinople: The Patria. Çev. Albrecht Berger. Cambridge: Harvard University Press, 2013. google scholar
  • Açıkgöz, Serhat. Fatih Devri Ayasofya Vakfiyesine Göre Ayasofya Vakfı’nın İstanbul’un Yeniden İnşa Edilmesindeki Önemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
  • Ağırman, Ali. Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e İslâm Medeniyetine Etki Eden Doğal Afetler.Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014. google scholar
  • Akgündüz, A., Öztürk, S., Baş, Y. (2005). Üç Devirde Bir Mabed: Ayasofya. Osmanlı Araştırmaları Vakfı. google scholar
  • Akgündüz, Ahmet vd. Üç Devirde Bir Mabed: Ayasofya. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2005. google scholar
  • Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmân. Haz. Nihat Azamat. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1992. google scholar
  • Aslan, Ferhat. Ayasofya Efsaneleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2009. google scholar
  • Balıkesrî, Yusuf Bin Musa. “Târih-i Ayasofya”. Haz. Cihan Okuyucu-Belkıs Uluoğlu. Ayasofya Risaleleri. 201-255. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022. google scholar
  • Berger, Albrecht. “Tarihi Söylenceleriyle Ayasofya”. 600 Yıllık Ayasofya Görünümleri ve 1847-49 Fossati Restorasyonu. 28-33. İstanbul: Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 2000. google scholar
  • Çelebioğlu, Âmil. “Ahmed Bican”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim Tarihi 13 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-bican. google scholar
  • DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Kur’ân-ı Kerîm: Fecr Sûresi”. Erişim 10 Temmuz 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/sure/89-fecr-suresi google scholar
  • DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB). “Kur’ân-ı Kerîm: Zümer Sûresi”. Erişim 10 Temmuz 2024. https:// kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Z%C3%BCmer-suresi/4129/71-75-ayet-tefsiri google scholar
  • Dukas, Mihail. Bizans Tarihi. Çev. Vladimir Mirmiroğlu. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1956. google scholar
  • Erbil, Kadir. Osmanlı Kroniklerinde Kullanılan Kur’ân Âyetleri ve Tarihçiliğimizdeki Yeri (16.ve 17. Yüzyıl). google scholar
  • Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2020. google scholar
  • Ebül-Hayr-i Rumî. Saltuk-name II. Çev. Şükrü Haluk Akalın. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1988. google scholar
  • Eyice, Semavi, “Ayasofya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim Tarihi 24 Şubat 2024. https:// islamansiklopedisi.org.tr/ayasofya. google scholar
  • İbn Kemal. Tevârîh-i Âl-i Osman. Çev. Şerafettin Turan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991. google scholar
  • İdrîs-i Bitlisî. Heşt Behişt: VII. Ketibe Fatih Sultan Mehmed Devri 1451-1481. Çev. M. İbrahim Yıldırım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
  • İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfi - Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 13/02 (1958), 102-126. google scholar
  • Kafesçioğlu, Çiğdem. Constantinopolis/Istanbul: Cultural Encounter, Imperial Vision, and The Construction Of The Ottoman Capital (Buildings, Landscapes, and Societies). Pennsylvania: Penn State University, 2010. google scholar
  • Derviş Şemseddin Karamânî. “Târih-i Beyân-ı Binâ-yı Ayasofya-yı Kebîr”. Ayasofya Risaleleri. Haz. Cihan Okuyucu-Belkıs Uluoğlu. 83-200. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022. google scholar
  • Kister, Meir Jacob. “‘Sadece Üç Mescid İçin Yolculuğa Çıkınız’ Erken Tarihli Bir Hadis Üzerine İnceleme”. Çev. Hafize Yazıcı. HADITH Uluslararası Hadis Araştırmaları Dergisi 2 (Temmuz 2019), 186-204. google scholar
  • Kuban, Doğan. İstanbul 1600 Yıllık Bir Müzedir”. Ed. B. Demirhan. İstanbul: YEM Yayınları, 2021. google scholar
  • Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Fetih Hadisi ve Müslümanların İstanbul Kuşatmaları”. Türkiye Diyanet Vakfı Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi. 13 Kasım 2024. https://istanbultarihi.ist/54-fetih-hadisi-ve-muslumanlarin-istanbul-kusatmalari google scholar
  • Mabeyinci Pavlos. Ayasofya’nın Betimi. Çev. Samih Rifat. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010. google scholar
  • Necipoğlu, Gülru. “The Life Of An Imperial Monument: Hagia Sophia After Byzantium”. Hagia Sophia From The Age Of Justinian To The Present. Haz. Robert Mark-Ahmet Ş. Çakmak. 195-225. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. google scholar
  • Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimari Kültür. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013. google scholar
  • Necipoğlu, Gülru. “Bir İmparatorluk Anıtının Öyküsü: Bizans’tan Sonra Ayasofya”. Çev. A. D. Gürkan. Toplumsal Tarih Dergisi 254 (Şubat 2015), 63-75. google scholar
  • Ocak, Ahmet Yaşar. “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmi Dini İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 3 (Temmuz 1990), 190-194. google scholar
  • Okuyucu, Cihan. “Ayasofya Risâleleri ve Diğer Klasik Kaynaklar”. Ayasofya Risaleleri. Haz. Cihan Okuyucu-Belkıs Uluoğlu. 38-58. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022. google scholar
  • Oruç Bey, Oruç Beğ Tarihi (Osmanlı Tarihi 1288-1502). Der. Necdet Öztürk. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2008. google scholar
  • Özbek, Yıldıray. “İdeolojinin İnşası: 15-16. Yüzyıl Osmanlı Selatin Camileri”. Belleten 72/264 (Ağustos 2008), 535-566. google scholar
  • Ricoeur, Paul. Hermeneutics and the Human Sciences Essays on Language, Action and Interpretation. Ed. John B.Thompson. Cambridge: Cambridge University Press, 2016. google scholar
  • Sivrioğlu, Ulaş Töre. “İslâm Kaynaklarına Göre Nuşirevân-ı Adil”. History Studies 5 (Eylül 2013), 225-252. google scholar
  • Tatlısumak, Uğur. Osmanlı Uleması ve Patronaj İlişkisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016. google scholar
  • Turan, Şerafettin. “İbn Kemal’in Hayatı ve Eserleri”. Tevârîh-i Âl-i Osman. ıx-xıx. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991a. google scholar
  • Turan, Şerafettin. “VII. Defterin Kaynakları”. Tevârîh-i Âl-i Osman. xxxv-xlvı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991b. google scholar
  • Tursun Bey. Târîh-i Ebü’l-Feth. Haz. Mertol Tulum. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020. google scholar
  • Uluoğlu, Belkıs. “Sunuş: Konstantiniye Patriası ve Diagesis”. Ayasofya Risaleleri. Haz. Cihan Okuyucu-Belkıs Uluoğlu. 7-27. İstanbul, Ketebe Yayınları, 2022. google scholar
  • Varlık, Selami. Paul Ricoeur’de Temellük ve Tahayyül. İstanbul: Alfa Yayınları, 2021. google scholar
  • Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan. Dürr-i Meknûn. Çev. Necdet Sakaoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. google scholar
  • Yerasimos, Stefanos. Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri. Çev. Şirin Tekeli. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. google scholar
  • Yıldırım, Muhammed İbrahim. “Heşt Behişt’in Kaynakları”. Çev. Muhammed İ. Yıldırım. Heşt Behişt, VII. Ketibe Fatih Sultan Mehmed Devri 1451-1481. Lxxxıı-xcııı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Akdoğmuş, S., & Ar, B. (2025). Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512). İslam Tetkikleri Dergisi, 15(1), 263-292. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326


AMA

Akdoğmuş S, Ar B. Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512). İslam Tetkikleri Dergisi. 2025;15(1):263-292. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326


ABNT

Akdoğmuş, S.; Ar, B. Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512). İslam Tetkikleri Dergisi, [Publisher Location], v. 15, n. 1, p. 263-292, 2025.


Chicago: Author-Date Style

Akdoğmuş, Sedat, and Bilge Ar. 2025. “Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512).” İslam Tetkikleri Dergisi 15, no. 1: 263-292. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326


Chicago: Humanities Style

Akdoğmuş, Sedat, and Bilge Ar. Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512).” İslam Tetkikleri Dergisi 15, no. 1 (May. 2025): 263-292. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326


Harvard: Australian Style

Akdoğmuş, S & Ar, B 2025, 'Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512)', İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 15, no. 1, pp. 263-292, viewed 24 May. 2025, https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326


Harvard: Author-Date Style

Akdoğmuş, S. and Ar, B. (2025) ‘Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512)’, İslam Tetkikleri Dergisi, 15(1), pp. 263-292. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326 (24 May. 2025).


MLA

Akdoğmuş, Sedat, and Bilge Ar. Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512).” İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 15, no. 1, 2025, pp. 263-292. [Database Container], https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326


Vancouver

Akdoğmuş S, Ar B. Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512). İslam Tetkikleri Dergisi [Internet]. 24 May. 2025 [cited 24 May. 2025];15(1):263-292. Available from: https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326 doi: 10.26650/iuitd.2025.1568326


ISNAD

Akdoğmuş, Sedat - Ar, Bilge. Ayasofya’yı Tarihselleştirmek: Erken Klasik Dönem Osmanlı Kroniklerinde Ayasofya Kavrayışı (1451-1512)”. İslam Tetkikleri Dergisi 15/1 (May. 2025): 263-292. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568326



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim16.10.2024
Kabul06.03.2025
Çevrimiçi Yayınlanma03.04.2025

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ



İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.