İslam Tetkikleri Dergisi

GÖNDERBİLGİ
EnglishTürkçe

Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/iuitd.2025.1587836   IUP :10.26650/iuitd.2025.1587836    Tam Metin (PDF)

Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında

Fatma Yalnız, Sümeyye Revşen Okumuş

Tefsir ve Kur’ân tarihinde, Kur’ân dilinin mahiyetine dair tartışmalar olmuş; günümüzde bu konuda hâlâ ortak bir kanaat oluşmamıştır. Bu minvalde makalenin konusu, Ata b. Ebî Rabâh (öl. 114/732) rivayetleri üzerinden Kur’ân lehçe yoğunluğunu haritalandırmaktır. Lehçelerin anlam düzeyi merkeze alınan bu makalenin amacı, Kur’ân dilinin yapısını ve mahiyetini ortaya koyan bir teori inşa etmektir. Çalışmanın varsayımı Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’lKur’ân’ından hareketle Kur’ân’ın farklı lehçeleri kapsayan üst bir dil inşa ettiği yönündedir. Çalışmanın konusuna ve amacına uygun olarak nitel araştırma yönteminin fenomenoloji ve gömülü kuram desenlerine dayalı literatür taraması ve içerik analizi yapılmıştır. Alanda yapılan literatür taramasında lehçe ve Garîbü'l-Kur’ân konusunda günümüze ulaşan en eski nüsha olan Atâ rivayetlerinin bu makalenin problemi ve amacı doğrultusunda işlenmediği görülmüştür. Bu minvalde ilgili rivayetlerdeki lehçelerle ilişkilendirilebilecek her türlü veri işlenerek Kur’ân diline dair ortaya atılan iddialar nicel ve nitel verilere dayanarak test edilmiştir. Öncelikle Atâ’nın rivayetlerinin nüshaları tespit edilmiştir. Akabinde rivayetlerdeki garîb kelimeler tablosu verilmiş, kabilelere atıf sayıları, soy ağacı ve haritadaki konumları gösterilmiştir. Makalede elde edilen verilerin sonucunda lehçeler bağlamında Kur’ân dilinin üçte birinin Kureyş, üçte ikisinin ise Kureyş lehçesini de kapsayan Mudar lehçesinde, üçte birlik kısmının Âribe Araplarının lehçesinde olduğu tespit edilmiştir. İncelenen verilere göre Kur’ân’ın bilinçli bir üst dil inşası ettiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Tefsir, Arap Dili ve Belagati, Garîbü’l-Kur’ân, Lehçe Haritası, Atâ b. Ebî Rabâh, Üst Dil
DOI :10.26650/iuitd.2025.1587836   IUP :10.26650/iuitd.2025.1587836    Tam Metin (PDF)

Mapping the Dialect Density of the Qurʾān: In the Context of ʿAṭā b. Abī Rabāḥ’s Gharīb al-Qurʾān

Fatma Yalnız, Sümeyye Revşen Okumuş

In the history of exegesis and the Qurʾān, there have been debates about the nature of the al- Qurʾānic language, and today there is still no common opinion on this issue. In this respect, the subject of this article is to map the Qurʾānic dialect density through the narrations of ʿAṭā b. Abī Rabāḥ (d. 114/732). The aim of this article, which focuses on the meaning level of dialects, is to construct a theory that reveals the structure and nature of the Qurʾānic language. The assumption of this study is that the Qurʾān constructs a superior language that covers different dialects. In accordance with the subject and purpose of the study, a literature review and content analysis based on phenomenology and grounded theory patterns of the qualitative research method were conducted. In the literature review in the field, it has been seen that the oldest surviving copy of ʿAṭā’s narrations on dialect and Gharīb al-Qurʾān has not been studied in line with the subject and purpose of this article. Firstly, the copies of Atā’s narrations were identified. Subsequently, a table of strange words in the narrations is given, and the number of references to tribes, a genealogical tree and their locations on the map are given. As a result of the data obtained in the article, it has been determined that two-thirds of the Qurʾānic language in the context of dialects is in the Muḍar dialect, including the dialect of Quraysh, and one-third is in the dialect of the ʿĀriba Arabs. According to the analysed data, it was seen that the Qurʾān consciously constructed a meta-language.

Anahtar Kelimeler: Tafsīr, Arabic Language and Rhetoric, Gharīb al-Qurʾān, Map of Dialect, ʿAṭā b. Abī Rabāḥ, Meta Language

GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


In the history of exegesis and the Qurʾān, there have been debates about the nature of the language of the Qurʾān, and there is still no common opinion on this issue today. This requires new approaches to the issue. Approaches that are based on scientific and real early period data. The main objective of this article is to map the dialect density of the Qurʾān based on the oldest surviving work in this field; narrations of ʿAṭā b. Abī Rabāḥ (d. 114/732), which are included in the early Gharīb al-Qurʾān literature and attributed to Ibn ʿAbbās. Dialects have different dimensions that refer to sound, grammar, and word changes, and since it is in the center of Gharīb al-Qurʾān, the word level that refers to meaning is taken as the center. The aim of this article is to construct a theory that reveals the structure and nature of the Qurʾānic language by identifying and mapping the different dialects in ʿAṭā b. Abī Rabāḥ’s Gharīb al-Qurʾān, which is based on the early Ibn ʿAbbās. The assumption of this study is that the Qurʾān constructs a meta-language covering different dialects. In accordance with the subject and purpose of this study, a literature review and content analysis based on phenomenology and grounded theory designs of the qualitative research method were conducted. 

As a result of the literature review, it is seen that there are few studies on ʿAṭā b. Abī Rabāḥ’s Gharīb al-Qurʾān and dialect. It is thought that this study will fill an important gap in the field since none of the studies in the field have processed and mapped the dialects in the Qurʾān in line with the subject and purpose of this article. Andrew Rippin’s “Ibn ʿAbbās’s al-Lughāt fi’l-Qurʾān” approaches the subject from a problematic point of view and examines the chain of narration of the copies. However, Rippin does not have the copies of Atıf Efendi and Esad Efendi. In addition, unlike this article, Rippin’s work did not focus on the content of the copies, nor did it present the dialect density through tables, graphs, genealogies, and maps, or center on the problem discussed in the article. In a section of Muhammad Salim Muhsin’s al-Muqtabas min al-Lahajāt al-ʿArabiyyah wa-al-Qurʾāniyyah, the tribes to which gharīb words are attributed are tabulated based on the copy in the annex to Jalālayn. However, no analysis was made based on this table and no map was created. Another study that can be associated with this article due to its title is Soner Gündüzöz’s article titled “Kur’ân’da Yerleşik Gramer Kurallarına Aykırı Dil Yapıları ve Kur’ân’ın Lehçe Haritası Üzerine İnceleme (I-II)”. The article, which does not geographically map the dialects, focuses on the grammatical dimension of dialectal differences in the Qurʾān, not the meaning dimension.

In this study, all kinds of data that can be associated with the dialects in ʿAṭā’s narrations have been processed and the claims about the language of the Qurʾān have been tested based on quantitative and qualitative data. First of all, six different manuscript versions of ʿAṭā’s narrations are identified and these versions are shown in the isnad tree. Subsequently, the table of gharīb words of the narrations in three copies, namely Esad Efendi, Atıf Efendi and Zayl of Jalālayn, is given. From this table, content analysis was made on the nature of the Qurʾānic language based on the common words used by more than one tribe. Then, 35 tribes and 7 regions are mentioned and the percentage graphs of the references to tribes are given. Then, the position of these tribes in the genealogical tree of the Arabs of the ʿĀriba and Mustaʿriba is shown with the number of references. Finally, the geographical locations of 35 tribes and 7 regions in the Arabian Peninsula were determined and analyzed in terms of the language of the Qurʾān. As a result of the processed data, a lot of valuable information was obtained. As a result of the data obtained, it was determined that two-thirds of the Qurʾānic language in the context of dialects is in the Muḍar dialect, which includes the Quraysh dialect, and the remaining third is in the dialect of the ʿĀriba Arabs. According to the analyzed data, it was seen that a conscious meta-language was constructed in the Qurʾān by pursuing an inclusive policy. In addition, since this project is based on the sources of Gharīb al-Qurʾān, it has been concluded that the nature of the first period Gharīb al-Qurʾān in the project is the first period Qurʾānic lexicography and mostly refers to dialects.


PDF Görünüm

Referanslar

  • Abdulbaki, M. Fuat. Mu’cemu Garibi’l-Kur’ân Mustahracan min Sahihi’l-Buhari. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, 1950. google scholar
  • Alemuddin el-Cündi. el-Lehecâtu’l-Arabiyye fi’t-turâs. ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1983. google scholar
  • Ali, Cevâd. el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. Beyrut: y.y., 1968. google scholar
  • Atâ b. Ebî Rabâh. Garîbü’l-Kur’ân. Atıf Efendi Kütüphanesi, 02815-008, 102a-107a. google scholar
  • Atâ b. Ebî Rabâh. Lugâtu’l-Kur’ân. y.y.: Es’ad Efendi Kütüphanesi, 91/3, 104a-112b. google scholar
  • Blachere, Regis. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Şam: Daru’l-Fikr, 1984. google scholar
  • Brockelmann, Carl. Tarîhu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdülhalim Neccar. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts. google scholar
  • Bulut, Ahmet. Abdullah b. Abbas ve Garibu’l-Kur’an’ı. İstanbul, 1976. google scholar
  • Bulut, Ahmet. “Kur’ân’a Dair Eserler I”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 129-154. google scholar
  • Bulut, Ali. “Kur’an Filolojisine Dair İbn Abbâs’a Nisbet Edilen Üç Eser”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20-21 (2005). google scholar
  • Câhiz. el-Osmaniyye. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Beyrut: Daru’l-Ceyl, ts. google scholar
  • Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsir’de Atâ b. Ebi Rabâh ve İbn Abbâs’dan Rivâyet Ettiği Garibü’l- Kur’an’ı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (1978), 17-104. google scholar
  • Dîrînî, Abdu’l-Aziz b. Ahmed. Kitabu’t-Teysîr fi Ulûmi’t-Tefsîr. thk. Arthur Jeffery. Mısır: Matbaatu’t-Takaddumu’l-İlmiyye, ts. google scholar
  • Ebû Halil. Atlasu’t-târîhu’l-’Arabîyyu’l-İslâmî. Suriye: Daru’l-Fikr, 5. Basım, 2005. google scholar
  • Erdem, Sargon. “Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”. Amâlika. 2/556-558. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. google scholar
  • Fettahoğlu, Selahattin. “Ata b. Ebi Rebah’ın İbn Abbas’tan Rivayet Ettiği Ğaribi’l-Kur’ân”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 14/76 (2021). google scholar
  • Gündüzöz, Soner. “Kur’an’da Yerleşik Gramer Kurallarına Aykırı Dil Yapıları ve Kur’an’ın Lehçe Haritası Üzerine Bir İnceleme”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 2/6 (2002), 77-94. google scholar
  • Gündüzöz, Soner. “Kur’ân’da Yerleşik Gramer Kurallarına Aykırı Dil Yapıları ve Kur’ân’ın Lehçe Haritası Üzerine Bir İnceleme (II)”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 2/7 (2002). google scholar
  • Hazer, Dursun. “Arapçanın Lehçeleri”. İslam Öncesi Araplarda Dil ve Edebiyat. ed. Mustafa Çağrıcı. 79-106. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019. google scholar
  • Hemdânî, Hasen b. Ahmed. Sıfatu cezîratu’l-‘Arab. thk. Muhammed b. Ali el-Havâli. San’a: Mektebetu’l-İrşâd, 1990. google scholar
  • Isfehânî, Ebu’l-Ferec. Kitabu’l-Eganî. thk. Ali Muhenna vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 5. Basım, ts. google scholar
  • İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr 'Abdullâh b. Suleymân b. el-Eş'aş el-Ezdî es-Sicistânî. Kitâbu’l-Mesâhif. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985. google scholar
  • İbn Haldûn. Kitâbu’l-iber ve divânu’l-mubtedâ ve’l-haber fî eyyâmi’l-Arab ve’l-acem ve’l-berar ve men asârehum min zevi’s-sultâni’l-ekber (el-Mukaddime),. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992. google scholar
  • İbn Hazm, Ebû Muhammed 'Alî b. Ahmed el-Endelusî. Cemheretu Ensâbi’l-Arab. Beyrut: y.y., 1403/1983. google scholar
  • İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. Fedâilu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Resid Rıza,. Mısır: Matba’atu’l-Menâr, 1347. google scholar
  • İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn. en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr. thk. Ali M. ed-Dabbâ. 2 Cilt. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. google scholar
  • İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmilfi’t-târîh. thk. C. J. Tornberg. Leiden: y.y., 1851. google scholar
  • Johnstone, T. M. Dirâsât fî lehecât şarkî el-cezîrati’l-Arabiyye. çev. Ahmed Muhammed ed-Dubeyb. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyyeti’l-Mevsû'ât, 1983. google scholar
  • Kalkaşendî, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Kalâ’idü’l-cümânfi’t-ta'rîf bi-kabâ'iii Arabi’z-zanâin. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1982. google scholar
  • Kalkaşendî, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Nihâyetü ’--ereb fî ma ‘rifeti ensâbi (kabâ 'il)) ’-- Arab. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kutâbi’l-Lübnânî, 2. Basım, 1980. google scholar
  • Kehhâle, Ömer Ridâ. Mu'cemu kabâ’iii’i-Arab. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 8. Basım, 1997. google scholar
  • Mahallî, Celaluddin Ahmed b. Muhammed el- - Süyûtî, Celâleddîn. Tefsîru’l-celaleyn li’l-Kur’âni’l-azîm. 2 Cilt. İstanbul: Salah Bilici Yayınevi, ts. google scholar
  • Makdisî, Şihâbuddîn Abdurrahmân el-. Kitâbu’l-mürşidü’l-vecîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Ankara: Dâru Vakfi’d-Diyâneti’t-Türkî li’t-Tıba’ati ve’n-Neşr, 1986. google scholar
  • Muhsin, Muhammed Salim. el-Muktebes mine’l-Lehecâti’l-Arabiyye ve’l-Kur’âniyye. İskenderiye: Müessesetu Şebâbi’l-Camia, 1982. google scholar
  • Müneccid, Salâhuddîn el-. Kitâbu’l-lugât fi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kitâbil-Cedîd, 2. Basım, 1972. google scholar
  • Mü’nis, Hüseyin. Atlas Târîhu’l-İslâm. Kahire: ez-Zehrâ li’l-İ‘lâmi’l-‘Arabî, 1987. google scholar
  • Önkal, Ahmet. “Cürhüm (Benî Cürhüm)”. 8/138. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
  • Râcihî, Abduh. el-Lehecatu’l-Arabiyye fi’l-Kırââti’l-Kur’aniyye. İskenderiye: Daru’l-Marifeti’l-Camiiyye, 1996. google scholar
  • Rippin, Andrew. “Ibn 'Abbâs’s al-Lughat fi’l-Qur’ân”. Buiietin of the Schooi of Orientai and Afican Studies, University ofLondon 44/1 (1981), 15-25. google scholar
  • Sezgin, M. Fuad. Arap-İslam Bilimleri Tarihi. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2015. google scholar
  • Süyûtî, Celaleddin. ei-Muzhirfî 'Ulûmi’l-Luğa ve Envâ'ihâ. thk. Fuâd Alî Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418. google scholar
  • Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. es-. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Hey’etu’l-Mısriyye li’l-Küttab, 1974. google scholar
  • Theodor, Nöldeke - Abduttevvâb, Ramadân. el-Lugâtu’s-sâmiyyye. Beyrut, 1974. google scholar
  • Türcan, Selim. Kimlik ve Kitab İlişkisi Bağlamında İlk Dönem Kur’an Tasavvuru ve Dönüşümü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010. google scholar
  • Urquhart, Cathy. Nitel Araştırmalar İçin Temellendirilmiş Kuram Uygulama Rehberi. çev. Züleyha Ünlü - Okan Külekçi. Ankara: Anı yayıncılık, 2018. google scholar
  • Uslu, Recep. “Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”. Hums. 18/364-365. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. google scholar
  • Versteegh, Kees. Lanmarks in Linguistic Thought III -The Arabic Linguistic Tradition. London: Routledge, 1997. google scholar
  • Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin, 10. Basım, 2016. google scholar
  • Zerkeşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Bahadır. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ata Abdulkadir. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2001. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Yalnız, F., & Okumuş, S.R. (2025). Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında. İslam Tetkikleri Dergisi, 15(1), 151-183. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836


AMA

Yalnız F, Okumuş S R. Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında. İslam Tetkikleri Dergisi. 2025;15(1):151-183. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836


ABNT

Yalnız, F.; Okumuş, S.R. Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında. İslam Tetkikleri Dergisi, [Publisher Location], v. 15, n. 1, p. 151-183, 2025.


Chicago: Author-Date Style

Yalnız, Fatma, and Sümeyye Revşen Okumuş. 2025. “Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında.” İslam Tetkikleri Dergisi 15, no. 1: 151-183. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836


Chicago: Humanities Style

Yalnız, Fatma, and Sümeyye Revşen Okumuş. “Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında.” İslam Tetkikleri Dergisi 15, no. 1 (May. 2025): 151-183. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836


Harvard: Australian Style

Yalnız, F & Okumuş, SR 2025, 'Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında', İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 15, no. 1, pp. 151-183, viewed 24 May. 2025, https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836


Harvard: Author-Date Style

Yalnız, F. and Okumuş, S.R. (2025) ‘Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında’, İslam Tetkikleri Dergisi, 15(1), pp. 151-183. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836 (24 May. 2025).


MLA

Yalnız, Fatma, and Sümeyye Revşen Okumuş. “Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında.” İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 15, no. 1, 2025, pp. 151-183. [Database Container], https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836


Vancouver

Yalnız F, Okumuş SR. Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında. İslam Tetkikleri Dergisi [Internet]. 24 May. 2025 [cited 24 May. 2025];15(1):151-183. Available from: https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836 doi: 10.26650/iuitd.2025.1587836


ISNAD

Yalnız, Fatma - Okumuş, SümeyyeRevşen. “Kur’ân Lehçe Yoğunluğu Haritalandırılması: Atâ b. Ebî Rabâh’ın Garîbü’l-Kur’ân’ı Bağlamında”. İslam Tetkikleri Dergisi 15/1 (May. 2025): 151-183. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1587836



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim19.11.2024
Kabul24.01.2025
Çevrimiçi Yayınlanma03.04.2025

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ



İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.