ESKİ KİMYAYA İLİŞKİN TÜRKÇE BİR RİSALE: ‘ĀŞIḲ PAŞA’NIN RİSĀLE-İ KİMYĀSI
Türk dillerinin Oğuz grubuna ait olan Eski Anadolu Türkçesi on üçüncü yüzyılın başından on beşinci yüzyılın sonuna kadar Anadolu ve çevresinde kullanılan edebî bir dildir. Hem Eski Anadolu Türkçesiyle hem de onun ardılı Osmanlı Türkçesiyle muhtelif konularda çeşitli edebî tür ve şekillerle orijinal, uyarlama ve çeviri olarak manzum ve mensur çok sayıda eser üretilmiştir. Astronomi, coğrafya, fizik, ziraat, tıp ve eski kimya bu dönem ve sonrasında kaleme alınan edebiyat dışı eserlerin en yaygın konuları arasındadır. Bu çalışmanın konusunu da oluşturan eski kimya, esas metallerin altın ve gümüş gibi kıymetli olanlarına dönüşümü olarak tanımlanmaktadır. ‘Āşıḳ Paşa (d. 670/1272, ö. Kırşehir 732/1333) tarafından kaleme alınmış Risāle-i Kimyā’nın tenkitli neşri ve tercümesi temelinde, bu mevcut yazı mevzubahis risaleyi tanıtmayı amaçlamaktadır. Belirlenebildiği kadarıyla, Risāle-i Kimyā’nın üç yazma nüshası bulunmaktadır. Bunlardan ilki İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’ndedir. İkincisi İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda ve üçüncüsü Çorum Hasan Paşa Halk Kütüphanesi’ndedir.
A TURKISH ALCHEMICAL TREATISE: ‘ĀŞIḲ PAŞA’S RİSĀLE-İ KİMYĀ
Old Anatolian Turkish, belonging to the Oghuz group of Turkic languages, was a written literary language used from the beginning of the thirteenth century to the end of the fifteenth century in and around Anatolia. Many works in prose and verse as original, adaptation or translation were produced on various subjects with diverse literary genres and forms in both Old Anatolian Turkish and its descendant, Ottoman Turkish. Astronomy, geography, physics, agriculture, medicine, and alchemy are among the most common topics of the non-literary works drawn up during and after this period. Alchemy, which also forms the subject of this paper, is identified as the transmutation of the base metals into precious ones, such as gold and silver. Based on the critical edition and translation of Risāle-i Kimyā (“The treatise on alchemy”) written by ‘Āşıḳ Paşa (b. 670/1272, d. Kırşehir 732/1333), this paper aims to introduce the treatise in question. As far as it can be determined, Risāle-i Kimyā survives in three manuscript copies, one of which is in the Süleymaniye Manuscript Library in Istanbul. The second one is in the Atatürk Library of the Istanbul Metropolitan Municipality and the third one is in the Hasan Paşa Public Library in Çorum, Turkey.
