ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE
Eski Türkçenin sözvarlığı üzerine yapılan çalışmalar bengü taşların ve Eski Uygur metinlerinin keşfinden itibaren ivme kazansa da, günümüze kadar inceleme konusu olmamış ya da incelense de sırrı çözülememiş pek çok kelime ve ek bulunmaktadır. Bu tür kelimelere örnek olarak arvış < arva- kelimeleri, eklere örnek olarak ise fiilden isim yapma işlevinde kullanılan {-(X)ş} eki gösterilebilir. Eski Türkçede düz geniş ünlüyle biten fiillere, fiilden isim yapma eki {-(X)ş} getirilmesi yoluyla oluşturulmuş isimlerde, fiilin son ünlüsünün daralması dikkat çekmektedir: alka- ‘övmek, methetmek’ > alkış ‘övme, dua, sena, takdis’; arka(-ş)- ‘yardım etmek, arka olmak’ > arkış ‘kervan; haberci, elçi’; busa(-n)- ‘kederlenmek, üzülmek, endişelenmek’ > busuş ‘keder, dert, tasa, endişe’; karga- ‘kargamak, beddua etmek, küfretmek’ > kargış ‘beddua’; küse- ‘dilemek, istemek’ > küsüş ‘istek, arzu’; suvsa- ‘susamak’ > suvsuş ‘içki, iksir’; tirkiş ‘kervan; haberci’ < tirke- (?); ula- ‘uzatmak, devam etmek, nakletmek, ortaya koymak’ > uluş ‘şehir, ülke, devlet’; üle- ‘taksim etmek’ > ülüş ‘pay, hisse, parça, bölüm’. Eski Uygurcada ‘büyü yapmak, büyü sözleri söylemek, efsunlamak, okuyup üflemek’ anlamlarında kullanılan arva-(mak) fiili ile ‘büyü, sihir; kamın söylediği büyülü sözler’ anlamlarında kullanılan arvaş / arvış kelimeleri de aynı duruma örnek teşkil etmektedir. Bu çalışmada, bugüne kadar hakkında müstakil olarak durulmayan arvış ve arva-(mak) kelimelerinin Türk dilinin çeşitli dönemlerindeki art zamanlı ve eş zamanlı kullanımlarının fonetik, morfolojik, semantik ve leksik yönlerden incelenecek; Eski Uygurca arvış/arvaş ve arva-(mak) kelimelerinin etimolojisi fiilden isim yapan {-(X)ş} ekinin Türk dilindeki kullanımları tüm yönleri dikkate alınarak yapılacak; ayrıca elde edilen bulgular ve Şamanizm, abrakadabra kelimesi ve ‘büyü ile tedavi’ hadisesi gibi folklorik ve kültürel ögelerden hareketle arvış ve arva-(mak) kelimelerinin kökeni meselesi tartışılacaktır. Ayrıca, arvış ve arva- (mak) kelimelerinin kökeni, bulgular, şamanizm, abrakadabra ve magic büyü ile tedaviye dayalı olarak ele alınacaktır.
ON ETYMOLOGY OF THE WORD arvış IN OLD UIGHUR
Studies on the vocabulary of Old Turkic have increased since the discovery of runic inscriptions and Old Uighur texts. However, there are many words and annexes that have not been analyzed or solved until today. Examples of such words and suffixes are arvıš < arva- words and {-(X)š} suffix derived from verbs. In Old Turkic, when they are be added the AA suffix to the verbs ending with the open-unrounded vowels, the last vowels of verbs turns into unrounded vowels: alka- ‘praise, extoll’ > alkıš ‘praising, prayer, praise, sanctification’; arka(-š)- ‘help, assist’ > arkış ‘caravan; courier; messenger’; busa(-n)- ‘regret, grieve, sorrow’ > busuš ‘sadness, sorrow, grief’; karga- ‘anathemize, beshrew’ > kargıš ‘imprecation, curse’; küse- ‘wish, intreat’ > küsüš ‘claim, wish’; suvsa- ‘be thirsty’ > suvsuš ‘drink, elixir’; tirkiš ‘caravan; courier’ < tirke- (?); ula- ‘prolong, continue’ > uluš ‘city, country, state’; üle- ‘split up’ > ülüš ‘lot, share, part’. The verb of arva- used in ‘witch, do magic, say magic’ meanings and the word of arvıš used ‘magic, spell, magical words’ meanings in Old Uighur are samples for this problem. In this study, the etymology of arvıš and arva-(mak) words, which have not yet been discussed in detail, will be made. Firstly, the phonetic, morphological, semantic and lexical aspects of the diachronic and synchronic use in various periods of Turkic language will be examined. The etymology of arvıš / arvaš and arva- (mak) words in Old Uighur will be examined by taking into account all aspects of the use of {-(X)š} suffix in the Turkish language. Furthermore, the origin of arvıš and arva- (mak) words will be discussed based on the findings, shamanism, abracadabra and ‘treatment with magic’.