Makale


DOI :10.18345/iuturkiyat.497596   IUP :10.18345/iuturkiyat.497596    Tam Metin (PDF)

ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE

Hüseyin Yıldız

Eski Türkçenin sözvarlığı üzerine yapılan çalışmalar bengü taşların ve Eski Uygur metinlerinin keşfinden itibaren ivme kazansa da, günümüze kadar inceleme konusu olmamış ya da incelense de sırrı çözülememiş pek çok kelime ve ek bulunmaktadır. Bu tür kelimelere örnek olarak arvış < arva- kelimeleri, eklere örnek olarak ise fiilden isim yapma işlevinde kullanılan {-(X)ş} eki gösterilebilir. Eski Türkçede düz geniş ünlüyle biten fiillere, fiilden isim yapma eki {-(X)ş} getirilmesi yoluyla oluşturulmuş isimlerde, fiilin son ünlüsünün daralması dikkat çekmektedir: alka- ‘övmek, methetmek’ > alkış ‘övme, dua, sena, takdis’; arka(-ş)- ‘yardım etmek, arka olmak’ > arkış ‘kervan; haberci, elçi’; busa(-n)- ‘kederlenmek, üzülmek, endişelenmek’ > busuş ‘keder, dert, tasa, endişe’; karga- ‘kargamak, beddua etmek, küfretmek’ > kargış ‘beddua’; küse- ‘dilemek, istemek’ > küsüş ‘istek, arzu’; suvsa- ‘susamak’ > suvsuş ‘içki, iksir’; tirkiş ‘kervan; haberci’ < tirke- (?); ula- ‘uzatmak, devam etmek, nakletmek, ortaya koymak’ > uluş ‘şehir, ülke, devlet’; üle- ‘taksim etmek’ > ülüş ‘pay, hisse, parça, bölüm’. Eski Uygurcada ‘büyü yapmak, büyü sözleri söylemek, efsunlamak, okuyup üflemek’ anlamlarında kullanılan arva-(mak) fiili ile ‘büyü, sihir; kamın söylediği büyülü sözler’ anlamlarında kullanılan arvaş / arvış kelimeleri de aynı duruma örnek teşkil etmektedir. Bu çalışmada, bugüne kadar hakkında müstakil olarak durulmayan arvış ve arva-(mak) kelimelerinin Türk dilinin çeşitli dönemlerindeki art zamanlı ve eş zamanlı kullanımlarının fonetik, morfolojik, semantik ve leksik yönlerden incelenecek; Eski Uygurca arvış/arvaş ve arva-(mak) kelimelerinin etimolojisi fiilden isim yapan {-(X)ş} ekinin Türk dilindeki kullanımları tüm yönleri dikkate alınarak yapılacak; ayrıca elde edilen bulgular ve Şamanizm, abrakadabra kelimesi ve ‘büyü ile tedavi’ hadisesi gibi folklorik ve kültürel ögelerden hareketle arvış ve arva-(mak) kelimelerinin kökeni meselesi tartışılacaktır. Ayrıca, arvış ve arva- (mak) kelimelerinin kökeni, bulgular, şamanizm, abrakadabra ve magic büyü ile tedaviye dayalı olarak ele alınacaktır.

DOI :10.18345/iuturkiyat.497596   IUP :10.18345/iuturkiyat.497596    Tam Metin (PDF)

ON ETYMOLOGY OF THE WORD arvış IN OLD UIGHUR

Hüseyin Yıldız

Studies on the vocabulary of Old Turkic have increased since the discovery of runic inscriptions and Old Uighur texts. However, there are many words and annexes that have not been analyzed or solved until today. Examples of such words and suffixes are arvıš < arva- words and {-(X)š} suffix derived from verbs. In Old Turkic, when they are be added the AA suffix to the verbs ending with the open-unrounded vowels, the last vowels of verbs turns into unrounded vowels: alka- ‘praise, extoll’ > alkıš ‘praising, prayer, praise, sanctification’; arka(-š)- ‘help, assist’ > arkış ‘caravan; courier; messenger’; busa(-n)- ‘regret, grieve, sorrow’ > busuš ‘sadness, sorrow, grief’; karga- ‘anathemize, beshrew’ > kargıš ‘imprecation, curse’; küse- ‘wish, intreat’ > küsüš ‘claim, wish’; suvsa- ‘be thirsty’ > suvsuš ‘drink, elixir’; tirkiš ‘caravan; courier’ < tirke- (?); ula- ‘prolong, continue’ > uluš ‘city, country, state’; üle- ‘split up’ > ülüš ‘lot, share, part’. The verb of arva- used in ‘witch, do magic, say magic’ meanings and the word of arvıš used ‘magic, spell, magical words’ meanings in Old Uighur are samples for this problem. In this study, the etymology of arvıš and arva-(mak) words, which have not yet been discussed in detail, will be made. Firstly, the phonetic, morphological, semantic and lexical aspects of the diachronic and synchronic use in various periods of Turkic language will be examined. The etymology of arvıš / arvaš and arva- (mak) words in Old Uighur will be examined by taking into account all aspects of the use of {-(X)š} suffix in the Turkish language. Furthermore, the origin of arvıš and arva- (mak) words will be discussed based on the findings, shamanism, abracadabra and ‘treatment with magic’.

Anahtar Kelimeler: Old Uighurarvıšshamanismabracadabraetymology

PDF Görünüm

Referanslar

  • Abh.S SHŌGAITO, Masahiro, 1993, Studies in the Uighur Version of the Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā, Volume II, Text, Translation and Commentary and Glossary, Shokado. google scholar
  • AY.Çt ÇETİN, Engin, 2012, Altun Yaruk. Yedinci Kitap. Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin, Adana: Karahan Kitabevi. google scholar
  • AY.K KAYA, Ceval, 1994, Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • BTS ÖZŞAHİN, Murat, 2017, Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • BT-V ZIEME, Peter, 1975, Berliner Turfantexte V: Manichäisch-türkische Texte, Berlin: Akademie Verlag. google scholar
  • CEDEL KLEIN, Ernest, 1971, A Comprehensive Etymological Dictionary of The English Language For Readers of English, Elsevier, Amsterdam, Tokyo. google scholar
  • CEDHL KLEIN, Ernest, 1987, A Comprehensive Etymological Dictionary of The Hebrew Language for Readers of English, The Beatrice & Arthur Minden Foundation & The University of Haifa, Jerusalem. google scholar
  • CHANTREL, Glynnis, 2004, The Oxford Dictionary of Word Histories. New York: Oxford University Press. google scholar
  • CLARK, Larry Vernon, “Turkic Loanwords in Mongol, I: The Treatment of Non-Initial S, Z, Š, Č”, Central Asiatic Journal, 1980, 24/1-2, s. 36-59. google scholar
  • CSÁKİ, Eva, 2006, Middle Mongolian Loan Words in Volga Kipchak Languages, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
  • ÇBH MERT, Abdullah, Eski Uygur Türkçesiyle Çaştanı Bey Masalı (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2014. google scholar
  • DAUZAT, Albert; Dubois, Jean; Mitterand, Henri, 1971, Nouveau Dictionnaire Etymologique et Historique, Paris: Librairie Larousse. google scholar
  • DEAN, Liz, 2015, Switch Words. How to Use One Word to Get What You Want, London: Harper Collins. google scholar
  • Diš.Y YAKUP, Abdurishid, 2006, Dišastvustik. Eine altuigurische Bearbeitung einer Legende aus dem Catuṣpariṣat-sūtra, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
  • Dkm.E. ELMALI, Murat, 2016, Daśakarmapathāvadānamālā, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • DLT ERCİLASUN, Ahmet Bican; Akkoyunlu, Ziyad, 2014, Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lügâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • DS TÜRK DİL KURUMU, 1963-1982, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • DTGD Lİ, Yong-Song, 2017, ‘Doğu Türkçesi Grameri’ Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • DTS NADELYAYEV, V. M., NASİLOV, D. M., TENİŞEV, E. R., ŞÇERBAK, A. M., 1969, Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. google scholar
  • EDPT CLAUSON, Sir Gerard, 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford Clarendon Press. google scholar
  • EETG BARBORKA, Geoffrey, 1999, Encyclopedic Theosophical Glossary. Theosophical University Pres ( https://www.theosociety.org/pasadena/etgloss/encyclopedic_theosophical_glossary.pdf). google scholar
  • ELIADE, Mircae, 1999, Şamanizm. Çev. İsmet BERKAN, Ankara: İmge Yayınları. google scholar
  • ERCİLASUN, Ahmet Bican, 1996, “Kara Kam’ın Şiirleri”, Türk Dili. 1996/I, 529, s. 49-54. google scholar
  • ERSOY, Feyzi, 2012, Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça, Ankara: Gazi Kitabevi. google scholar
  • ESD ALYILMAZ, Cengiz, 2004, Eski Türkçenin Sözvarlığının Düz ve Ters Dizimi, Ankara: Kurmay Yayınları. google scholar
  • ETG GABAİN, Annemarie von, 1988, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • EUDS AYAZLI, Özlem, 2016, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • EUTD ŞEN, Serkan, 2014, Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. google scholar
  • EUTG ERASLAN, K., 2012, Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • FORNI, Gianfranco, 2013, “Evidence for Basque as an Indo-European Language”, Journal of Indo-European Studies. 41/1-2, s. 1-142. google scholar
  • HAENISCH, Erich, 1939, Wörterbuch zu Mangholun Niuča Tobčaan (Yüanchʁao pishi), Geheime Geshichte der Mongolen, Leipzig: Otto Harrassowitz. google scholar
  • HENDRICKSON, Robert, 2008, Encyclopedia of Word and Phrase Origins, New York: Facts on File. google scholar
  • HTS GÜRSOY-NASKALİ, Emine, vd., 2007, Hakasça - Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • İNAN, Abdulkadir, 1976, Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
  • KAFESOĞLU, İbrahim, 1980, Eski Türk Dini, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
  • KARAAĞAÇ, Günay, 1991, “Eski Metatez Örnekleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VI, s. 85-102. google scholar
  • KED SHNITNIKOV, B. N., 1966, Kazakh-English Dictionary. London, The Hague, Paris: Indiana University Publications. google scholar
  • KEK, ÖZTÜRK, Rıdvan, 2014, Köktürkçe El Kitabı, Konya: Palet Yayınları. google scholar
  • KEUD ÖLMEZ, Mehmet, 2017, Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, Kesit Yayınları, İstanbul. google scholar
  • KkRS БАСКАКОВ, Н. А., 1958, Қарақалпақша-Русша Сөзлик, Ө3бекстан Сср Илимлер Академиясы, Москва. google scholar
  • KKS ÇULHA, Tülay, 2006, Karaycanın Kısa Sözvarlığı. Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, İstanbul. google scholar
  • KÖK, Ali, 2016, “Modern Oğuz Türkçesi Diyalektlerinde Göçüşme”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 5/15, s. 406-430. google scholar
  • KS YUDAHIN, K. K., 1998, Kırgız Sözlüğü. Çev. Abdullah Battal TAYMAS, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • KYS SHAW, Robert Barkley, 2014, Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Çev. Fikret YILDIRIM, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • KzTS KOÇ, K. vd., 2012, Kazak Türkçesi - Türkiye Türkçesi Sözlüğü / Қазақша Түрікше Сөздік, Almatı. google scholar
  • LECOUTEUX, Claude, 2015, Dictionary of Ancient Magic Words and Spells. From Abraxas to Zoar, Toronto: Inner Traditions. google scholar
  • LESSING, Ferdinand D., 1960, Mongolian-English Dictionary, Berkeley - Los Angeles: University of California Press. google scholar
  • LESSING, Ferdinand D., 2003, Moğolca-Türkçe Sözlük, Çev. G. KARAAĞAÇ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • LO TOPARLI, Recep, 2000, Ahmet Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • ME YÜCE, Nuri, 2014, Ebul Kāsım Cārullāh Maḥmūd Bin ‘Omar Bin Muḥammed Bin Aḥmed Ez-Zamaḫşarī El-Ḫvārizmi. Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • MEROLLE, Vincenzo, 2004, “On the Cultural Unity of Europe and a European Dictionary Project” Coll. Antropol. 28/Suppl.1, s. 275–284. google scholar
  • NİŞANYAN, Sevan, 2018, Nişanyan Sözlük. Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, İstanbul: Liber Plus Yayınları. google scholar
  • ONIONS, Charles Talbut, 1978, The Oxford Dictionary of English Etymology, Oxford: Oxford University Press. google scholar
  • OTG TEKİN, Talat, 2003, Orhun Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları, İstanbul. google scholar
  • ÖHTS ARIKOĞLU, Ekrem, 2005, Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
  • ÖZTÜRK, Abdulkadir, Karay Türkçesinin Tarihî ve Çağdaş Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı Söz Varlığı – Fiil, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış, Doktora Tezi, Kayseri, 2015. google scholar
  • PARTRIDGE, Eric, 2006, Origins. A Short Etymological Dictionary of Modern English, Routledge - Taylor & Francis, London and New York. google scholar
  • PEF POWSZECHNEJ ENCYKLOPEDİİ FİLOZOFİİ / Universal Encyclopedia of Philosophy (http://www.ptta.pl/pef/haslaen/a/abraxas.pdf) RÓNA-TAS, Andreas, 1982, “Loan-Words of Ultimate Middle Mongolian Origin in Chuvash”, Studies in Chuvash Etymology I., Ed. Andreas RÓNA-TAS, Szeged, s. 66-134. google scholar
  • SC CLAUSON, Sir Gerard, 1960, Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān. Facsimile Text with an Introduction and Indices, London. google scholar
  • SEREBRENNİKOV, B. A., Gadjieva, N. Z., 2011, Türk Yazı Dillerinin karşılaştırmalı Tarihi Grameri, Çev. Tevfik HACIYEV - Mustafa ÖNER, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • SGTY ТЕНИШЕВ, Э. Р. vd., 2006, Сравнительно-Историческая Грамматика Тюркских Языков. Пратюркский Языкоснова. Картина Мира Пратюркского Этноса По Данным Языка. Наука, Москва. google scholar
  • STS TÜRK DİL KURUMU. Sesli Türkçe Sözlük. http://tdk.gov.tr/...=seslissozluk (Erişim Tarihi: 12.09.2018). google scholar
  • SY.O ODA, Juten, 2010, A Study of Buddhist Sutra Called Sekiz yükmek yaruq or Sekiz törlügin yarumış yaltrımış in Old Turkic, Hozokan, Kyoto. google scholar
  • SYY ПЕКАРСКИЙ, Э. К., 1958, Словарь Якутского Языка. I, Москва: Академия Наук СССР. google scholar
  • ŞENER, Cemal, 1996, Şamanizm, İstanbul: BDS Yayınları. google scholar
  • ŞS KURPEŞKO TANAGAŞEVA, N. N.; AKALIN, Şükrü Haluk, 1995, Şor Sözlüğü, Türkoloji Araştırmaları, Adana. google scholar
  • TAS RYUMİNA-SIRKAŞEVA, L. T.; KUÇİGAŞEVA, N. A. 2000, Teleüt Ağzı Sözlüğü. Çev. Şükrü Haluk Akalın - Caştegin Turgunbayev, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • TEKİN, Şinasi, 2002, “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı. II. Dil-Kültür-Sanat, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 69-119. google scholar
  • TS AKALIN, Şükrü Haluk, vd., 2011, Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • TTAS TÜRK DİL KURUMU. Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü. http://tdk.gov.tr/...=ttas (E.T. 12.09.2018) google scholar
  • UM.S SHŌGAITO, Masahiro, 2003, Uighur Manuscripts in St. Petersborg Chinese texts in Uighur script and Bodhist Uighur texts, 京都大学大学院文学研究科, Graduate School of Letters Kyoto University. google scholar
  • UWV RÖHRBORN, Klaus, 2010, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben. Band 1: ab- – äzüglä-, Stuttgart: Franz Steiner Verlag. w|aish http://www.aish.com/sp/ph/English-Words-with-Hebrew-Origins.html w|etym Online Etymology Dictionary. https://www.etymonline.com w|mw https://www.merriam-webster.com/dictionary/abracadabra google scholar
  • YCU МАЛОВ, С. Е., 1957, Язык желтых уйгуров: Словарь, грамматика, Алма-Ата. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Yıldız, H. (2018). ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE. Türkiyat Mecmuası, 28(2), 277-309. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596


AMA

Yıldız H. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE. Türkiyat Mecmuası. 2018;28(2):277-309. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596


ABNT

Yıldız, H. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE. Türkiyat Mecmuası, [Publisher Location], v. 28, n. 2, p. 277-309, 2018.


Chicago: Author-Date Style

Yıldız, Hüseyin,. 2018. “ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE.” Türkiyat Mecmuası 28, no. 2: 277-309. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596


Chicago: Humanities Style

Yıldız, Hüseyin,. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE.” Türkiyat Mecmuası 28, no. 2 (Jun. 2025): 277-309. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596


Harvard: Australian Style

Yıldız, H 2018, 'ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE', Türkiyat Mecmuası, vol. 28, no. 2, pp. 277-309, viewed 26 Jun. 2025, https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596


Harvard: Author-Date Style

Yıldız, H. (2018) ‘ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE’, Türkiyat Mecmuası, 28(2), pp. 277-309. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596 (26 Jun. 2025).


MLA

Yıldız, Hüseyin,. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE.” Türkiyat Mecmuası, vol. 28, no. 2, 2018, pp. 277-309. [Database Container], https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596


Vancouver

Yıldız H. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE. Türkiyat Mecmuası [Internet]. 26 Jun. 2025 [cited 26 Jun. 2025];28(2):277-309. Available from: https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596 doi: 10.18345/iuturkiyat.497596


ISNAD

Yıldız, Hüseyin. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE”. Türkiyat Mecmuası 28/2 (Jun. 2025): 277-309. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497596



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim25.09.2018
Kabul20.10.2018

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ



İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.