Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/iuturkiyat.907347   IUP :10.26650/iuturkiyat.907347    Tam Metin (PDF)

Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri

Muhammed Sami ÜnalTurgut Baydar

Bu çalışmada 13 ve 14. yüzyıllarda Türkistan’da (Orta Asya) bilim ve edebiyat dili olan Harezm Türkçesine ait dil özelliklerini içinde barındıran ve 1313 tarihinde İslâm tarafından yazılmış Mu’înü’l Mürîd adlı eserde isimden isim yapma ekleri incelenmiştir. 407 dörtlükten oluşan ve dinî-tasavvufî öğretilerin yer aldığı eserde isimden isim yapma ekleri fişleme yöntemiyle belirlenmiş ve tasnif edilerek yorumlanmış, çalışma sonunda bazı sonuçlara ulaşılmıştır. Harezm Türkçesi, İslam dinine yönelen Türklerin yeni kavramları karşılamada ve dinî öğretileri insanlara en sade şekliyle anlatmada büyük bir görev üstlenmiş ve bunu Türkçenin ifade gücüyle ortaya koymuş bir dönemdir. Bu dönem, Oğuzların ve Kıpçakların tam manasıyla dil ve coğrafya olarak keskin bir ayrıma gitmediği bir dönemi kapsaması, eklerin ve kelimelerin belirlenerek günümüz kullanımlarına ve geçmiş şekillerine kaynaklık etmesi bakımından yine büyük bir önem taşımaktadır. Eserdeki tüm isimden isim yapma eklerinin kullanıldığı şekiller tespit edilerek çeşitli karşılaştırmalarda bulunmak ve bu eklerin benzerliklerini/farklılıklarını ortaya koyarak Türkçenin hâlâ tartışılmakta olan konularından yapım eklerine, eserde işlendiği şekliyle farklı bir bakış açısı sunabilmek; Harezm Türkçesinde kullanılan eklerin bugünkü şekillerini yapı ve işlev yönünden karşılaştırarak o dönem özellikleriyle çeşitli kıyaslamalarda bulunmak ve Türkçenin ekler vasıtasıyla ortaya koyduğu anlatım tarzını ve işler hâlini ortaya koymak hedeflenmiştir. 

DOI :10.26650/iuturkiyat.907347   IUP :10.26650/iuturkiyat.907347    Tam Metin (PDF)

Denominative Suffixes of Mu’înü’l Mürîd

Muhammed Sami ÜnalTurgut Baydar

In this study, denominative suffixes are examined in the work called Mu'înü'l Mürîd, which was written by Islam in 1313 and contains linguistic features of Harezm Turkish, the language of science and literature in the Turkestan (Middle East) in the 13th and 14th centuries. In this book, which consists of 407 quatrains and includes religious and mystical teachings, denominative suffixes were determined by the method of filing. They were classified and interpreted, and some results were obtained at the end of the study. Khwarezm Turkish is a period that has undertaken a great task for Turks, who converted to Islam, in finding words for new concepts and in explaining new religious teachings to the people in the simplest way possible. Needless to say, this happened because of the expressive power of Turkish. This period has had great importance in terms of shedding light on the past and present forms by determining affixes and words and covering a period in which there was no sharp distinction between the Oghuzes and Kipchaks in terms of language and geography. In light of these, this study is aimed at making various comparisons by identifying the shapes in which all noun affixes are used as functions, by showing the similarities and differences of these affixes, and by presenting a different point of view on derivational affixes, which are still the subject of discussions of Turkish, as they are covered in the work. Moreover, it is aimed at revealing the living and working state of Turkish by means of affixes and making various comparisons between the characteristics of that period and the current forms of the affixes used in that period in terms of structure and function.


GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


Khawarizm Turkish is a language era that includes the continuation period of Kara-Khanid Turkish, the language of a period when Islam was accepted by the Turks with a wide mass of people. It can be argued that the period emerged with a common literary understanding in geography where Oguz and Kipchaks did not differ significantly in terms of language.

With the Islamization, it was aimed at conveying the religious and mystical elements, which had a great place in the folk culture, to the masses of the people through literature. Khawarizm Turkish can be regarded as a transition period developed under the influence of Islam. The teachings starting with Kara-Khanid Turkish have expanded in Khawarizm Turkish; Owing to works such as forty hadiths, the translation of the Qur’an, and the lives of the prophets; subjects that will constitute the basis for understanding and living Islam have gained a wide coverage in this period. On this occasion, the period manifested an educated public and an understanding of art and educational purpose.

Mu’înü'l Mürîd, one of the works belonging to this period, was written in 1313 by a Central Asian saint who called himself Islam. Although there are many different opinions about its real author, his introduction of himself as “Islam,” the son of “Baba Islam,” has led researchers to this name. In the present study, we conclude that the person named “Islam,” an expression that can be accepted as the real name or pseudonym of the author as well as being a master or a disciple, is the author of Mu'înü'l Murid. This situation is due to both acting cautiously and not ignoring the name expressed by the author in the work.

At first glance, although the intense Arabic influence is felt in the work, the fact that most of the words on religion and Sufism are written in Turkish appears to be an undeniable situation. In a period when religious and mystical concepts have spread to the society with Islam for a long time, Turkish words that make up 46% of the work cannot be underestimated. Nevertheless, one of the important points to be added as a language is that the most distinctive feature of this period is the togetherness of Oghuz and Kipchak elements, as stated in the first parts. This further is the most important feature that distinguishes this period from Kara-Khanid Turkish. In this period, the spread of Islamic teachings has a great importance in terms of deriving new concepts because the author has to choose a language that the public can understand with his desire to reach the public while new teachings reveal new concepts. In this way, the period can offer us many new concepts in a language that Oghuz and Kipchaks can understand. 

In this study, we determined 19 noun affixes in Mu’înü'l Mürîd; Old Turkish, Kara-Khanid Turkish, Khawarizm and Chagatai Turkish, and Turkey Turkish have been reviewed in terms of their functions and usage status. In our study, as presented in a different perspective, some affixes such as negativity that could not be seen as a complete noun affix were not evaluated with the traditional view and were excluded from the study. Among the affixes examined, some affixes such as “+çı,” “+lı<+lıg,” “+lık,” and “+nç,” which is widely accepted as noun affixes, could not make a complete change in the word's structure and meaning. Furthermore, as can be understood from their wide usage that cannot be ignored as an exception, it is a big mistake to separate the suffixes in a hasty and shallow classification under two headings. The use of a suffix, which is not a complete noun affix in this respect by coming up with numbers like “+ar” and which can make permanent names by expanding to meanings such as “birer: rek’ah,” it shows that while drawing the boundaries of the noun affixes and naming them, it would not be a proper name to call it directly “derivational or inflectional suffix.” Finally, when we take as the basis that a work of the Khawarizm period, which consists of 407 quatrains, has presented 19 different noun affixes, we present to the attention of our researchers the importance of the rich language structure of the period in terms of presenting in a different perspective to the literature. 


PDF Görünüm

Referanslar

  • Arat, Reşit Rahmeti. “Türkçede Kelime ve Eklerin Yapısı”, Makaleler I . Yayına Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya, 1047-1052. Ankara: TKAE Yayınları, 1987. google scholar
  • Argunşah, Mustafa ve Toparlı, Recep. Mu’înü’l Mürîd İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım . Ankara: TDK Yayınları, (2. Basım), 2014. google scholar
  • Ata, Aysu. “Derleme Sözlüğü’nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler II”, Uluslararası Türkistan Halk Kültürü Sempozyumu, 25-27 Ekim 2000. google scholar
  • __________. Harezm-Altın Ordu Türkçesi . İstanbul: Mehmet Ölmez-Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 36, 2002. google scholar
  • Atalay, Besim. Divan-ı Lügati’t Türk Tercümesi I, II, III, IV . Ankara: TTK Yayınları, 1985. google scholar
  • Avcı, Yusuf. “Yapım Eklerinin Anlam Merkezli Sınıflandırılmasına Dair”, VI. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Cilt 1. Ankara: TDK Yayınları, (2008): 457-474. google scholar
  • Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri . İstanbul: Baha Matbaası, 1974. google scholar
  • Başdaş, Cahit. “Türkçede Üçüncü Grup Ekler (Ara) Ekler”, I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayında Sunulan Bildiri, 26-27 Eylül 2006. Ankara: Bilkent Üniversitesi, (2008). google scholar
  • Baydar, Turgut. Türkiye Türkçesindeki Yapım Ekleri Üzerine. Eklerin Sınıflandırılması Sempozyumunda Sunulan Bildiri, 24 Kasım 2016. İstanbul. (2016). google scholar
  • __________. “+lI Eki Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies 18/2 (Kış-Winter 2018): 535-541. google scholar
  • Boz, Erdoğan. “Türkçe Ek Tasnifinde Iki Aykiri Yöntem: Indirgeyici ve Çoğaltici Tasnif”, Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, (1), (2019): 69-79. google scholar
  • Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteeenth-Century Turkish . Oxford: Clarendon Press. google scholar
  • Delice, İbrahim. “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 24, (Aralık 2000): 221-235. google scholar
  • Ebulgazi Bahadır Han. Şecere-i Terakime - Türklerin Soy Kütüğü . Hazırlayan Muharrem Ergin, (y.y.): Tercuman Gazetesi 1001 Temel Eser: 33, (t.y). google scholar
  • Eckmann, Janos. “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şiveleri , Editör Mehmet Akalın. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1988. google scholar
  • __________. Çağatayca El Kitabı . Çeviren Günay Karaağaç. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1988. google scholar
  • __________. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Yayına Hazırlayan O. Fikri Sertkaya. Ankara: TDK Yayınları, 2017 google scholar
  • Ediskun, Haydar. Türk Dilbilgisi . İstanbul: Remzi Kitabevi, (6. Basım), 1999. google scholar
  • Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II . Wiesbaden: Harrassowitz, 1991. google scholar
  • __________. A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004. google scholar
  • Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar
  • Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi . İstanbul: Bayrak Yayınları, 2009. google scholar
  • __________. Orhun Abideleri: İnceleme . İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011. google scholar
  • Ertane Baydar, Arzu Sema ve Baydar, Turgut. “+ki Eki Üzerine” , TDAY - Belleten, 2004/II, (2004): 31-49. google scholar
  • Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri . Çeviren Mehmet Akalın. Ankara: TDK Yayınları, 1988. google scholar
  • Gedizli, Mehmet. “Türkçede Tek Şekilli ve Çok İşlevli Yapım Ekleri”, Turkish StudiesInternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume7/4, (Fall, 2012): 3351-3369. google scholar
  • Gemalmaz, Efrasiyap. Eski Türkçenin Ekliği Denemesi . Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1990. google scholar
  • Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (A-N), II (O-Z) . Ankara: TDK Yayınları, 2007. google scholar
  • Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları, 1997. google scholar
  • __________. Türkçede “Sıra Dışı Ekler” ve Eklerin Tasnif-Tanımlama Sorunu Üzerine. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı. Ankara: TDK Yayınları, 2004, 1267-1284. google scholar
  • Gülsevin, Gürer ve Boz, Erdoğan. Eski Anadolu Türkçesi . Ankara: Gazi Kitabevi, 2004 google scholar
  • Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri . Ankara: TDK Yayınları, 1996. google scholar
  • Hatiboğlu, Vecihe. Türkçenin Ekleri . Ankara: TDK Yayınları, (2. Basım), 1981. google scholar
  • Kara, Funda. “Yapım Eki İşlevinde Olmayan Eklerden Bazıları”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu bildirisi, Erzurum, (25-27 Nisan 2007): 565-576. google scholar
  • Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri . Ankara: TDK Yayınları, 1994. google scholar
  • . Şeyh Şeref Hace, Mu’înü’l-Mürîd (Transkripsiyonlu Metin - Dizin - Tıpkıbasım) . İstanbul: Beşir Kitabevi, 2006. google scholar
  • Korkmaz, Zeynep. “Türkçede -n Zarf-Fiil Eki ile -pan/-pen Eki ve Türemeler”, TDAY-Belleten, 32 (1984): 155-165. google scholar
  • __________. Gramer Terimleri Sözlüğü . Ankara: TDK Yayınları, 1992. google scholar
  • __________. Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları . Ankara: TDK Yayıları, 1994. google scholar
  • __________. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi . Ankara: TDK Yayınları, (3. Basım), 2009. google scholar
  • __________. “Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri”, Turkish Studies,5/1, (2010): 1-41. google scholar
  • Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi . Ankara: Akçağ Yayınları, (5. Basım), 2003. google scholar
  • Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı . Ankara: TDK Yayınları, 2009. google scholar
  • Öztürk, Rıdvan “Yapım Eklerinin Nitelikleri, Sınırlılıkları, İşlevleri ve Sorunları”, Türk Gramerinin Sorunları I II, Bildiriler . Ankara: TDK Yayınları, 2011, 431-436. google scholar
  • Türk Dil Kurumu. Yazın Terimleri Sözlüğü . Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974. google scholar
  • __________. Derleme Sözlüğü . Cilt: 8, Ankara: TDK Yayınları, 1975. google scholar
  • __________. Türkçe Sözlük . Ankara: TDK Yayınları, 2010. google scholar
  • Tekin, Talat. “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili Dergisi, Türk Şiiri Özel Sayısı I Eski Türk Şiiri, (Ocak 1986): 81-157. google scholar
  • __________. Orhun Türkçesi Grameri . İstanbul: Mehmet Ölmez-Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9, 2003. google scholar
  • __________. Makaleler II: Tarihî Türk Yazı Dilleri . Ankara: Öncü Kitap Yayınları, 2004. google scholar
  • Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E) . İstanbul: Simurg Yayınları, 2002. google scholar
  • [Togan], A. Zeki Velidi. “Harezm’de Yazılmış Eski Türkçe Eserler”, Türkiyat Mecmuası II, (1928): 315-345. google scholar
  • Toparlı, Recep. Harezm Türkçesi . Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık, 1985. google scholar
  • __________. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü . Ankara: TDK Yayınları, (2. Basım), 2007. google scholar
  • Turan, Zikri. “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, Ankara: TDK Yay. 856/ II, (2007): 1835-1844. google scholar
  • __________. “Eski Türkçe Döneminde Bir Morfofonetik Karşıtlık Sorunu”, (TEKE) Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/1, (2012): 69-80. google scholar
  • Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2002. google scholar
  • Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli ŞusterNüshası (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks) . Ankara: TDK Yayınları, (3. Basım), 2014. google scholar
  • Zülfikar, Hamza. “Yapım ve Çekim Eklerinin Tahlili”, Türk Gramerinin Sorunları I II, Bildiriler. Ankara: TDK Yayınları, 2011, 437-441. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Ünal, M.S., & Baydar, T. (2021). Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri. Türkiyat Mecmuası, 31(1), 177-217. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347


AMA

Ünal M S, Baydar T. Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri. Türkiyat Mecmuası. 2021;31(1):177-217. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347


ABNT

Ünal, M.S.; Baydar, T. Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri. Türkiyat Mecmuası, [Publisher Location], v. 31, n. 1, p. 177-217, 2021.


Chicago: Author-Date Style

Ünal, Muhammed Sami, and Turgut Baydar. 2021. “Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri.” Türkiyat Mecmuası 31, no. 1: 177-217. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347


Chicago: Humanities Style

Ünal, Muhammed Sami, and Turgut Baydar. Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri.” Türkiyat Mecmuası 31, no. 1 (Nov. 2024): 177-217. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347


Harvard: Australian Style

Ünal, MS & Baydar, T 2021, 'Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri', Türkiyat Mecmuası, vol. 31, no. 1, pp. 177-217, viewed 14 Nov. 2024, https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347


Harvard: Author-Date Style

Ünal, M.S. and Baydar, T. (2021) ‘Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri’, Türkiyat Mecmuası, 31(1), pp. 177-217. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347 (14 Nov. 2024).


MLA

Ünal, Muhammed Sami, and Turgut Baydar. Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri.” Türkiyat Mecmuası, vol. 31, no. 1, 2021, pp. 177-217. [Database Container], https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347


Vancouver

Ünal MS, Baydar T. Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri. Türkiyat Mecmuası [Internet]. 14 Nov. 2024 [cited 14 Nov. 2024];31(1):177-217. Available from: https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347 doi: 10.26650/iuturkiyat.907347


ISNAD

Ünal, MuhammedSami - Baydar, Turgut. Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri”. Türkiyat Mecmuası 31/1 (Nov. 2024): 177-217. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.907347



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim01.04.2021
Kabul09.11.2021
Çevrimiçi Yayınlanma03.12.2021

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.