Sanat Tarihi Yıllığı

GÖNDERBİLGİ
EnglishTürkçe

Makale


Tam Metin (PDF)

HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)

Jale Özlem Oktay Çerezci

Hazar arkeolojisi, 1949-51 senelerinde Mikhail Artamonov tarafından yürütülen Sarkel şehri kazılarıyla başlamıştır. Söz konusu yer Don ile Donets nehirlerinin birleşme noktasının yaklaşık 50 km yukarısında bulunmaktadır. Artamonov’un belirttiğine göre Sarkel şehri ve kalesi Bizanslıların maddi desteği ve danışmanlığı ile Hazarlar tarafından inşâ edilmiştir. Yapılan kazılarda şehirde birçok meydan tepit edilmiş, şehri çevreleyen savunma hatlarının tuğla duvarlardan oluştuğu anlaşılmıştır. Ayrıca şehir suru dışında da yerleşim yerlerine rastlanmıştır. Bu da göstermektedir ki muhtemelen, surla çevrelenen şehir daha çok savaş ya da zor zamanlarda halk tarafından kullanılmıştır. Özellikle 10. yüzyıla ait buğday ambarlarının, orak ve buğday öğütmek için çeşitli âletlerin bulunması ziraatın oldukça yaygın olduğunu kanıtlamaktadır. Bununla birlikte Sarkel’de üretim ziraatle sınırlı değildir; demirci ocaklarının ve seramik atölyerinin tespit edilmiş olması zenâatte de ileri bir seviyeyi gösterir. Söz konusu şehirde oldukça önemli bir role sahip Sarkel Kalesi, “Beyaz/Ak Kale/Kule” ya da “Beyaz/Ak Ev” anlamına gelmektedir. Aslında söz konusu kale iki iskân dönemine sahiptir. Birincisi garnizon, ikincisi ise tam anlamı ile “şehir” olarak varlık göstermesidir. Sarkel birçok ticâret yolunun kesişme noktasında yer aldığından zamanla gümrük görevini de üstlenmiştir. Sarkel’in inşâsında kullanılan ve Bizans tuğlalarından farklı olan tuğlalar üzerinde bir kısmı işâret, bazıları harf, simge, insan ve hayvan figürü olan, tamga niteliği taşıyan işaretlerin önemli bir bölümü erken devir Orta ve İç Asya Türk sanatı ve kültürüne ait bir takım özellikler barındırmaktadır. Sarkel’deki arkeolojik buluntular oldukça fazla çeşide ve sayıya sahiptir. Keramik kaplar, çeşitli takılar, kemik eşyalar, silâh âletleri başta olmak üzere pek çok buluntu ele geçmiştir. Bunların bir kısmı yerel üretim bir kısmı ise ticâret, ganîmet ya da hediye olarak gelen eserlerdir. Sarkel Kalesi’nin aynı zamanda İpek Yolu üzerinde yer alması ve Hristiyan, Yahudi, Müslüman, Şamanist inançlara mensup topluluklar ile Saltov gibi bir takım kültürleri bünyesinde barındırmış olması bölgedeki buluntu çeşitliliğini arttırmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Hazar Dönemi Sanatı, Sarkel Kalesi, sur duvarları, keramik sanatı, kemik levhalar, tamga.
Tam Metin (PDF)

KHAZAR PERIOD SARKEL ANCIENT CITY, FORTRESS AND SOME EXAMPLES OF ITS ARCHAEOLOGICAL FINDINGS (THEIR INTERACTIONS WITH CENTRAL AND INNER ASIAN TURKISH ART)

Jale Özlem Oktay Çerezci

The Khazarian archaeology has started with Sarkel ancient city excavations which was carried out by Mikhail Artamonov between 1949-51. This place was situated 50 km north from the junction point of Don and Donets rivers. As Artamonov noticed Sarkel ancient city and fortress was built by Khazarians with the financial support and the counseling of Byzantines. During the excavations lots of city squares were seen. Also it was noticed that the brick walls which form the line of defense, had encircled the ancient city. Furthermore, the settlement apart from the fortress, show that fortress was used by public mostly during war and rough times. Especially the findings of wheat warehouses, sickles and various objects which were related with harvest, that belong to 10th century, indicates the widespread agriculture. Furthermore, the production is not limited by agriculture; the discovering of forges and ceramic workshops shows the high level of crafts. Sarkel fortress, which has a very important place in this city, means “White Tower/Home”. Actually this fortress has two settling periods: the first one ise as garrison and the second one is as “city”. In addition to these, because of its location, Sarkel fortress functioned as customs house. The bricks of Sarkel fortress were different from the Byzantine and they have some signs such as letter, tamga, and images of human and animal which show some features of Central and Inner Asian Turkish art. The archaeological findings of Sarkel has many varieties such as ceramic vessels, bone objects, jewellery, weapons and etc. Some of them were local products where as some of these were gained from trades, prizes and obtained as present. The location of Sarkel fortress on the Silk Way Road and having various communities who were Chiristian, Muslim, Jewish and shamanist and various cultures such as Saltov, increased the number and variation of the archaeological findings. 

Anahtar Kelimeler: Khazar Period Art, Sarkel Fortress, fortress bricks, ceramic art, bone plates, tamga.

PDF Görünüm

Referanslar

  • Abbasoğlu, Gülşen, Bizans Dönemi’nde Kherson, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erken Hristiyanlık ve Bizans Sanatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2015. google scholar
  • Afanas’yev, G. E., “O Stroitel’nom Materiale i Metrologii Hazaro-Alanskih Gorodiş Basseyna Dona”, Povolskaya Arheologia, No.2, 2012, s. 29-52. google scholar
  • Artamonov, M. İ., Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler, Ruslar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2004, s. 23. google scholar
  • Brook, Kevin Alan, Türk İmparatorluğu, Hazar Yahudileri, çev. İsmail Tulçalı,Nokta Kitap, İstanbul, 2005. google scholar
  • Çoruhlu, Yaşar, “Osmanlılardan Önce Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa’da Türk Sanatı”, Gora Halk Sanatı, Uluslararası Kalkınma ve İşbirliği Derneği Kültür Yay., İstanbul, 2007, s. 42-68. google scholar
  • Fetisov, Alexander, “The “Rurikid Sign” from the B3 Church at Basarabi-Murfatlar”, Studia Patzinaka, 4.1, 2007, s. 29-44. google scholar
  • Flörov, V. S. - V. E. Flörova, “Znaki na Kiripiçah Semikarakorskoy Kreposti”, Povolskaya Arheologiya, No.4 (14), 2015, s. 92-115. google scholar
  • Flörov, V. S., “Çetvertnıy İzmeryaemıy Priznak Hazarskih Kiripiçey-Udelnıy Ves”, Povolskaya Arheologiya, No.4 (18), 2016, s. 8-22. google scholar
  • Flörov, V. S., Goroda i Zamki Hazarskogo Kaganata. Arheologiçeskaya Real’nost’. M.:Mostı Kul’turı, 2010. google scholar
  • Flörov, V. S., Rannesrednevekovıe Yurtobraznıe Jilişa Vostoçnoy Evropı, Institut Rossisykoy Akademii Nauk, Moskva, 1996. google scholar
  • Flörova, V. E., Graffiti Hazarii, Moskva 1997. google scholar
  • Flörova, V. E., “Kostyanıe Detali Lukov, Kolçanov i Naluçiy Beloy Beji, Stepi Evropı v Epohu Srednevekov’ya”, Trudı po Arheologii, Donetsk, 2000, s.101-116. google scholar
  • Flörova, V. E., Obrazı, Syujeti Mifologii Hazarii, Evreyskiy Universitet v Moskve, Moskva, 2001. google scholar
  • Garam, Éva, Das Awarenzeitliche Gräberfeld von Tiszafüred (Cemeteries of the Avar Period) (567-829) in Hungary, Vol.3, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1995. google scholar
  • Gömeç, Saadettin, “Kırım Bölgesinde İlk Türkleşme Bölgeleri”, Turkish Studies, Vol.4/3, 2009, s.1013-1023. google scholar
  • Görgünay, Neriman, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, TTK Basımevi, Ankara, 2002. google scholar
  • Güllüdağ, Nesrin, “Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C.3, S. 6, Ocak 2015, s.132-150. google scholar
  • Hoppal, Mihaly, Şamanlar ve Semboller: Kaya Resmi ve Göstergebilim, çev.Fatih Sel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012. google scholar
  • İbekeyeva, Saule, Göktürk Devri Kaya Resimleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2015. google scholar
  • Kalinina, T. M. -V.S. Flörov-V.Ya., Petruhin, Hazaria v Krosskul’turom Prostranstve, Rukopisanie Pamyatniki Drevney Rusi, Moskva, 2014. google scholar
  • Karatay, Osman “Karadeniz’de İlk Ruslar ve Şarkel’in İnşası”, Belleten, LXXIV/269, Nisan 2010, s.69-108. google scholar
  • Komar, Aleksey V., “Poyasnıe Naborı IX-X.vv. s “Mifologiçeskimi” Syujetami”, Between Byzantium and the Steppe, Archaeological and Historical Studies in Honour of Csanád Bálint on the Occasion of his 70th Birthday, Institute of Archaeology Research Centre for the Humanities Hungarian Academiy of Sciences, Budapest, 2016, s. 545-556. google scholar
  • Kononov, Andrey Nikolayeviç, “Türk Lehçelerinde Renk Adlarının Semantiği”, çev. Reshide Adzhumerova ve Emine Atmaca, Gazi Türkiyat Dergisi, Güz 2015/17, s. 185-204. google scholar
  • Kubarev, Gleb V., Kul’tura Drevnıh Tyurok Altaya (po Materialam Pamyatnikov), Akademiya Nauk Sibirskoe Otdelineie İnstitut Arheologii i Etnografii, Novosibirsk, 2005. google scholar
  • Kurat, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara, 1972. google scholar
  • Murad Eldarov, İslamiyet’in Hazarlar Arasında Yayılması, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2006. google scholar
  • Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi : Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, TTK, Ankara, 1988. google scholar
  • Oktay Çerezci, J. Özlem, “Hazar Dönemi’ne ait Kemik Objeler Üzerindeki Tasvirler Üzerine Bir Değerlendirme”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 02-05 Kasım 2016, C.1, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2017, s. 441-454. google scholar
  • Oktay, J. Özlem, VI-IX. Yüzyıllarda Orta ve İç Asya’da Maden Sanatı: Göktürk Devri, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013. google scholar
  • Pletneva, S. A., Oçerki Hazarskoy Arheologii, Mostı Kul’turı, Moskva, 1999. google scholar
  • Rogozhinskii, Alexei E. – Sergey A . Yatsenko, “The Ancient Tamga-Signs of South East Kazakhstan and their Owners: The Route from East to West in the 2nd Century BCE – 2nd Century CE”, The Silk Road, 13, 2015, s. 109-125. google scholar
  • Studzitskaya, S. V., “Tema Kosmiçeskoy Ohotı i Obraz Fantastiçeskogo Zverya i İzobrazitel’nıh Pamyatnikah Okunevskoy Kul’turı”, Okunevskiy Sbornik Kul’tura. Antropologiya, Spb., 1997, s. 251-262. google scholar
  • Taşağıl, Ahmet, “Hazarlar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul, 1998, s.117-120. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Oktay Çerezci, J. (2019). HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı, 0(28), 1-22. https://doi.org/null


AMA

Oktay Çerezci J. HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı. 2019;0(28):1-22. https://doi.org/null


ABNT

Oktay Çerezci, J. HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı, [Publisher Location], v. 0, n. 28, p. 1-22, 2019.


Chicago: Author-Date Style

Oktay Çerezci, Jale Özlem,. 2019. “HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI).” Sanat Tarihi Yıllığı 0, no. 28: 1-22. https://doi.org/null


Chicago: Humanities Style

Oktay Çerezci, Jale Özlem,. “HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI).” Sanat Tarihi Yıllığı 0, no. 28 (May. 2024): 1-22. https://doi.org/null


Harvard: Australian Style

Oktay Çerezci, J 2019, 'HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)', Sanat Tarihi Yıllığı, vol. 0, no. 28, pp. 1-22, viewed 2 May. 2024, https://doi.org/null


Harvard: Author-Date Style

Oktay Çerezci, J. (2019) ‘HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)’, Sanat Tarihi Yıllığı, 0(28), pp. 1-22. https://doi.org/null (2 May. 2024).


MLA

Oktay Çerezci, Jale Özlem,. “HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI).” Sanat Tarihi Yıllığı, vol. 0, no. 28, 2019, pp. 1-22. [Database Container], https://doi.org/null


Vancouver

Oktay Çerezci J. HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı [Internet]. 2 May. 2024 [cited 2 May. 2024];0(28):1-22. Available from: https://doi.org/null doi: null


ISNAD

Oktay Çerezci, Jale Özlem. “HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)”. Sanat Tarihi Yıllığı 0/28 (May. 2024): 1-22. https://doi.org/null



ZAMAN ÇİZELGESİ


Çevrimiçi Yayınlanma30.06.2019

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.