Coğrafya Dergisi

GÖNDERBİLGİ
EnglishTürkçe

Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/JGEOG2019-0002   IUP :10.26650/JGEOG2019-0002    Tam Metin (PDF)

Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri

Muhammed Zeynel Öztürk, Demet Özkan, Mesut Şimşek

Kapadokya bölgesinde erozyonal süreçlere bağlı olarak ignimbirit ve tüfler üzerinde kırgıbayır topografyası yaygın olarak oluşmaktadır. Kırgıbayır topografyası içerisinde en dikkati çeken yer şekilleri ise peribacalarıdır ve bölge içerisinde peribacalarının oluşumunu denetleyen çok fazla sayıda faktör bulunmaktadır. İgnimbiritlerin tabakanlanma, sertlik ve gözeneklilik özellikleri, topografik eğim koşulları, ignimbiritler içerisindeki süreksizliklerin şekli, boyutu ve sıklığı, iklimsel özellikler, drenaj koşulları vb. unsurlar başta peribacaları olmak üzere kırgıbayır topografyasının gelişimi üzerinde etkilidir. Bu çalışmada alandaki kırgıbayır topografyası ve peribacası gelişimini denetleyen ana etmenlerden bir tanesi olan drenaj özellikleri 1/25.000 ölçekli topografya haritalarına göre incelenmiştir. İlk olarak topografya haritalarından tespit edilen tüm vadiler CBS ortamında sayısallaştırılmıştır. Ardından her bir vadiye dizin numarası girilmiş ve drenaj yoğunluğu haritası oluşturulmuştur. Haritalama çalışmalarına göre 553 km2’lik alan içerisinde en yüksek akarsu yoğunluklarına Göreme Milli Parkı sınırları içerisindeki ignimbirit ve tüflerde ulaşılmaktadır (15.3 km/km2). Maximum akarsu yoğunluğunda en düşük değerler güney kesimdeki plato yüzeylerinde bazalt (9 km/km2), andezit (3.2 km/km2) ve dasitler (4.2 km/km2) üzerinde görülür. Strahler yöntemine göre akarsu dizinlerinin %53’ü 1. ve %22.7’si 2. dizine aittir. Elde edilen bu sonuçlar Göreme Milli Parkını içine havzalarda en yüksek akarsu yoğunluğunun milli park içerisindeki ignimbirit ve tüfler üzerinde olduğunu göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: Drenaj yoğunluğu, erozyon, ignimbirit, Kapadokya
DOI :10.26650/JGEOG2019-0002   IUP :10.26650/JGEOG2019-0002    Tam Metin (PDF)

Drainage Characteristics of the Cappadocia Region

Muhammed Zeynel Öztürk, Demet Özkan, Mesut Şimşek

The morphology of the widespread badlands in the region of Cappadocia has mainly been the result of erosional processes on ignimbrite and tuff formations. Fairy chimneys are the most characteristic landforms of badlands morphology and many factors are responsible for the formation of these landforms in the region. Bedding, hardness and porosity of ignimbrites, shape, size and frequency of discontinuities in ignimbrites, slope, climate and drainage properties etc. of the area all significantly contribute to the development of badlands and fairy chimneys. In this study, drainage properties, which are one of the main controlling factors in this development, were investigated referencing 1/25.000 scale topography maps. Firstly, all valley thalwegs were digitized using GIS. Subsequently, the Strahler order numbers of each stream were determined, and a drainage density map was created. Basing our results on maximum drainage densities, the highest drainage density (15.3 km/km2) in the study area was identified in ignimbrite and tuffs in the Göreme National Park, whilst, the lowest drainage densities were located on plateau surfaces (basalt (9 km/km2), dacite (4.2 km/km2) and andesite (3.2 km/km2) in the southern part of the study area. According to the Strahler order method, 53% and 22.7% of all streams belong to first and second orders, respectively. All these results show that drainage conditions on ignimbrite and tuffs are determinant factors in the formation of both badlands morphology and fairy chimneys. 

Anahtar Kelimeler: Drainage characteristics, erosion, ignimbrite, Cappadocia

GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


The Cappadocia region located in the Central Anatolian Volcanic Province, has specific landforms formed as a result of physical and chemical weathering processes on Miocene-Pliocene ignimbrite and tuffs. Badlands morphology is the dominant landscape in this region. Fairy chimneys (capped earth pillars, erosion columns, chimney rocks) are typical landforms of badlands morphology and they are formed as a result of regression of valley slopes. However, many factors such as bedding, hardness and porosity properties of ignimbrites, shape, size and frequency of discontinuities in ignimbrites, slope, climate, vegetation, drainage properties of the area etc. are causes of the erosion and formation of fairy chimneys. Additionally, tectonic uplifts, climatic and river level oscillations during Quaternary also affected the appearance of the region. Alongside natural conditions, human activities of the past and present have also had a significant effect on the appearance of the region. While drainage patterns and densities have been the main contributory factors in shaping this region they have not been studied in detail until today. Therefore, in this study, the spatial distribution of stream order and drainage density were investigated according to 1/25.000 scale topography maps. Firstly, all the valley thalwegs in the drainage basin were identified from the topography maps and digitized using GIS software. Secondly, the Strahler order numbers of each stream were determined, and a drainage density map was created. Thirdly, three 1/100.000 scaled geology maps and data from three meteorology stations (Nevşehir, Avanos and Ürgüp) were used for the analysis of lithological units and climate as part of this study. The study area is a volcanic plateau which has been highly eroded by rivers and deep narrow valleys. The area which includes drainage basins such as the Damsa Basin which flow from south to north, covers an area of 553 km2 . The main drainage pattern in the area is the dendritic network. The elevation and slope of the area vary between 920 and 1949 meters, and 0° and 69°, respectively. The badlands landscape and fairy chimney landforms are formed on Miocene-Pliocene ignimbrite and tuffs which frequently alternate with lacustrine and fluvial deposits. Eight types of ignimbrites were found in the Cappadocia region and fairy chimneys had developed on three of them (Kavak, Zelve and Cemilköy ignimbirites). These three units make up 53% of the study area and their average slope is 8°. Climate plays an important role in the development of the fairy chimneys. According to the Köppen climate classification, the climate type of the area is a cold semi-arid climate (type BSk) and accordingly, five months of the year are very dry. The annual average temperature and annual total precipitation of the area are 10°C and 367 mm, respectively. The maximum temperature in summer months can reach 40°C and the minimum temperature in winter months can drop to -24°C. Maximum and minimum precipitations are observed in May (52 mm) and August (4 mm), respectively. Southern and northern winds are the prevailing winds in the area according to the Ürgüp Meteorology Station. Southern winds (SSE, S and SSW) account for 34% of all winds. According to the 1/25.000 scale topographic maps utilized in this study, a total of 21.973 stream orders were digitized with 53% and 23% of these are belong to first and second stream orders respectively. Ignimbrite and tuffs make up 66% of first and second order streams. The average drainage density is 6.4 km/km2 with a drainage density of less than 9 km/km2 across the majority of the study area (84%). Minimum and maximum densities are observed in the southern and northern parts of the study area, respectively. The highest densities were identified in the Göreme National Park, in particular in the northeast part of Zelve and between Göreme, Çavuşin and Ortahisar. The maximum lithology densities were found in the ignimbrites and tuffs in the Göreme National Park (15.3 km/km2 ). Furthermore, the lowest densities were identified on the plateau surface (composed of basalt, dacite and andesite) in the southern part of the study area. All these results show that drainage conditions are determinant factors in the formation of badlands morphology and fairy chimneys in the area of study


PDF Görünüm

Referanslar

  • Arık, A. (1981). Avanos (Nevşehir) yöresinin jeomorfolojisi. Jeomorfoloji Dergisi, 10, 139-154. google scholar
  • Altın, B, N. & Toprak, V. (2007). Akarsu ağının morfolojik evrimi ile bölgesel tektonizma arasındaki ilişki Damsa ve Soğanlı havzaları örneği. 66. Jeoloji Kurultayı Bildiri Özleri Kitabı. google scholar
  • Atabey, E. (1989a). 1/100000 ölçekli açınsama nitelikli Türkiye jeoloji haritası serisi, Kayseri K33 paftası. MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi. google scholar
  • Atabey, E. (1989b). 1/100000 ölçekli açınsama nitelikli Türkiye jeoloji haritası serisi, Kayseri L33 paftası. MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi. google scholar
  • Aydan, Ö. & Ulusay, R. (2003).Geotechnical and geoenvironmental characteristics of man-made underground structures in Cappadocia, Turkey. Engineering Geology, 6, 245-272. google scholar
  • Aydar, E., Çubukçu, H.E., Şen, E. & Akın, L. (2012). Central Anatolian Plateau, Turkey: incision and paleoaltimetry recorded from volcanic rocks. Turkish Journal of Earth Sciences, 22, 739-746. google scholar
  • Baba, A., Kaya, A. & Türk, N. (2005). Fairy chimneys of Cappadocia and their engineering properties. Journal of Applied Sciences, 5, 800-805. google scholar
  • Bilgili, B. (2018). Kapadokya bölgesi Nevşehir yöresi kültürel varlıklarının bozulmalarına neden olan etmenler. Nevşehir Bilim ve Teknoloji Dergisi, 7(1), 60-74. google scholar
  • Chaput, E. (1947). Türkiye’de jeolojik ve jeomorfolojik tetkik seyahatleri. İst. Univ. Yay. 324, Ed. Fak. Coğ. Enst. Neş. 11, İstanbul. google scholar
  • Çiçek, İ. (1995). Türkiye›de kurak dönemin yayılışı ve süresi (Thomthwaite metoduna göre). Türkiye Coğrafyası Ar. ve Uy. Mer. Dergisi, 4, 77-102. google scholar
  • Çiner, A., Sarıkaya, M.A. & Aydar, E. (2013). Comments on ‘‘Monitoring soilerosion in Cappadocia region (Selime–Aksaray–Turkey)’’ by Yilmaz et al. (Environ Earth Sci 2012, 66, 75–81). Environ Earth Sci. 70, 1927–1931. google scholar
  • Çiner, A., Doğan, U., Yıldırım, C., Akçar, N., Ivy-Ochs, S., Alfimov, V., Kubik, P.W. & Schlüchter, C. (2015). Quaternary uplift rates of the Central Anatolian Plateau, Turkey: insights from cosmogenic isochron-burial nuclide dating of the Kızılırmak Riverterraces. Quat. Sci. Rev. 107, 81–97. google scholar
  • Çiner, A. & Aydar, E. (2019). A fascinating gift from volcanoes: The fairy fhimney sand underground cities of Cappadocia. In Land scapes and Landforms of Turkey (535-549). Springer, Cham. google scholar
  • Doğan, U. (2011). Climate-controlled river terrace formation in the Kizilirmak Valley, Cappadocia Section, Turkey: inferredfrom Ar–Ar dating of Quaternary basalt sand terraces stratigraphy. Geomorphology, 126 (1–2), 66–81. google scholar
  • Doğan, U., Şenkul, Ç. & Yeşilyurt, S. (2018). First paleo-fairy chimney findings in the Cappadocia Region, Turkey: a possible geomorphosite. Geoheritage https://doi.org/10.1007/s12371-018-0320-1. google scholar
  • Dönmez, M., Akçay, A. E. & Türkecan, A. (2005). 1/100000 Ölçekli açınsama nitelikli Türkiye jeoloji haritası serisi, Kayseri K34 Paftası. MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi. google scholar
  • Emre, Ö. & Güner, Y. (1985). Ürgüp-Avanos-Üçhisar (Nevşehir) arasının uygulamalı jeomorfolojisi. MTA Derleme Rapor no: 7677. google scholar
  • Emre, Ö. & Güner, Y. (1988). Ürgüp yöresi peribacalarının morfojenezi. Jeomorfoloji Dergisi, 16, 23-30. google scholar
  • Erinç, S. (2000). Jeomorfoloji I. (6. Basım). Der Dayınları, İstanbul. google scholar
  • Erguler, Z. A. (2009). Field-based experimental determination of the weathering rates of the Cappadocian tuffs. Eng. Geol. 105 (3–4), 186–199. google scholar
  • Erşen, A. (2010). Avanos-Yemliha arasının jeomorfolojisi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Erzurum. google scholar
  • Garcia-Vallès, M., Topal, T. & Vendrell-Saz, M. (2003). Lichenic growth as a factor of physical deteriorationor protection of Cappadocian monuments. Environ. Geol. 43 (7), 776–781. google scholar
  • Giovanni, L. (1971).The rock settlements,arts of Cappadocia.Nagel Publishers, Geneva. google scholar
  • Howard, A. D. (1994). Badlands. In Geomorphology of desertenvironments (213-242). Springer, Dordrecht. google scholar
  • Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Radicatidi Brozolo, F. & Villari, L. (1975). The Neogenecalc-alkaline volcanism of Central Anatolia: geochronological data on Kayseri-Nijdearea.Geol. Mag. 112, 349-360. google scholar
  • Görüm, T., Gökçeoğlu, C., Zorlu, K., Tunusluoğlu, M. C. & Nefeslioğlu, H. A. (2007). Kapadokya bölgesindeki aşınım birimlerinin morfometrik özellikleri. Kapadokya Yöresinin Jeolojisi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 53-70. google scholar
  • Güngör, Ş. (2016). Koruma statülerinin koruma-kullanma dengesine etkisi: Zelve Açık Hava Müzesi (Nevşehir/Avanos). Gaziantep University Journal of Social Sciences 15(1),205-223. google scholar
  • Koçyiğit. A. & Doğan, U. (2016). Strike-slip neotectonic regime and related structures in the Cappadocia region: a case study in the Salanda basin, Central Anatolia, Turkey. Turk J Earth Sci. 25, 393–417. google scholar
  • Kopar, İ. (2010). Akdağ ve Topuz Dağı (Nevşehir) civarındaki peribacaları gövdesinde oluşan oksidasyon kabuğu ve morfojenetik önemi. Türk Coğrafya Dergisi, 54, 53-68. google scholar
  • Le Pennec, J.-L., Temel, A., Froger, J.-L., Şen, S., Gourgaud, A. & Boudier, J.-L. (2005). Stratigraphy and age of the Cappadocia ignimbrites, Turkey: reconciling field constraints with paleontologic, radiochronologic, geochemical and paleomagnetic data. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 141, 45- 64. google scholar
  • Mues-Schumacher, U. & Schumacher, R. (1996). Problems of stratigraphic correlation and new K-Ar data for ignimbrites from Cappadocia, central Turkey. International Geology Review, 38, 737-746. google scholar
  • Nadal-Romero, E.,Martínez-Murillo, J. F., Vanmaercke, M. & Poesen, J. (2011). Scale-dependency of sedimentyield from badland areas in Mediterranean environments. Progress in Physical Geography, 35(3), 297-332. google scholar
  • Ozaner, S. & Atiker, M. (2006). Kapadokya Yöresi’nin jeomorfolojik oluşum ve gelişimi ile ekoturizm ve jeopark potansiyeli, Kapadokya Yöresi’nin bilimsel eğitim amaçlı kullanımı projesi-II, Proje No: TÜBİTAK YDABAG 105Y017, Ankara. google scholar
  • Özdemir, H. (2006). Taşkın çalışmaları açısından topografik haritalardan ve DEM’den üretilmiş akarsu morfometrik özelliklerin karşılaştırılması. 1. Uzaktan Algılama-CBS Çalıştay ve Paneli-2006 (UZAL-CBS-2006). google scholar
  • Özdemir, H. (2011). Havza morfometrisi ve taşkınlar. Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, 5, 507-526. google scholar
  • Öztürk, M. Z., Çetinkaya, G. & Aydın, S. (2017). Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Türkiye’nin iklim tipleri. Coğrafya Dergisi, 35, 17-27. google scholar
  • Pasquarè, G. (1968). Geology of the Cenozoic volcanic area of Central Anatolia. Atti Accademia Nazionale dei Lincei 9, 55–204. google scholar
  • Phillips, C. P. (1998). The badlands of Italy: a vanishing landscape. Applied geography, 18(3), 243-257. google scholar
  • Polat, S. & Güney, Y. (2013). Damsa çayı vadisinde (Cemil-Şahinefendi köyleri arası) kaya düşmesi olayı ile peribacası oluşumu arasındaki ilişki. Marmara Coğrafya Dergisi, 28,18-46. google scholar
  • Sarikaya, M.A., Çiner, A. & Zreda, M. (2015). Fairy chimney erosion rates on Cappadocia ignimbrites, Turkey: Insights from cosmogenic nuclides. Geomorphology, 234, 182–191. google scholar
  • Sayın, M. N. (2018). Fairy chimney development in cappadocian ignimbrites (Central Anatolia, Turkey). Ortadoğu Teknik Üniversitesi (Doktora Tezi), Ankara. google scholar
  • Strahler, A. N. (1957). Quantitative analysis of watershed geomorphology. Transactions, American Geophysical Union 38, 913-920. google scholar
  • Sür, Ö. (1966). Nevşehir ve Ürgüp çevresinde jeomorfoloji araştırmaları. Coğrafya Araştırma Dergisi, 1, 179-200. google scholar
  • Şener, M. F. (2015). Kapadokya jeotermal provensinin jeotermal kaynak potansiyeli. Niğde Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), Niğde. google scholar
  • Şener, M.F., Şener, M. & Uysal, T. (2017). The evolution of the Cappadocia geothermal province, Anatolia (Turkey): geochemical and geochronological evidence. Hydrogeology Journal, 8, 2323-2345 google scholar
  • Tanrıkulu, İ. (2016). Türkiye’de peribacalarının (badlands topoğrafyası) coğrafi dağılımı ve peribacalarının oluşum ve gelişimini etkileyen doğal faktörler. Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa. google scholar
  • Temel, A. (1992). Kapadokya eksplosif volkanizmasının: petrolojik ve jeokimyasal özellikleri. Hacettepe Üniversitesi (Doktora Tezi), Ankara. google scholar
  • Topal, T. (1995). Formation and deterioration of fairychimneys of the Kavak tuff in Ürgüp-Göreme area (Nevşehir-Turkey). Orta Doğu Teknik Üniversitesi (Doktora Tezi), Ankara. google scholar
  • Topal, T. & Doyuran, V. (1997). Engineering geological properties and durability assessment of the Cappadocian tuff. Engineering Geology 47, 175-187. google scholar
  • Topal, T. & Doyuran, V. (1998). Analyses of deterioration of the Cappadocian tuff, Turkey. Environmental Geology, 34(1), 5-20. google scholar
  • Tromp, S.W. (1942). Niğde-İncesu, Kızılırmak ve Tuzgölü arasında bulunan mıntıkaların jeolojik etüdü. MTA Rapor no: 1450. google scholar
  • Tucker, G. E., Catani, F., Rinaldo, A. & Bras, R. L. (2001). Statistical analysis of drainage density from digital terrain data. Geomorphology, 36(3-4), 187-202. google scholar
  • Turoğlu, H. (1997). İyidere havzasının hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 32, 355-364. google scholar
  • Türkeş, M. (2005). Orta Kızılırmak Bölümü güney kesiminin (Kapadokya Yöresi) iklimi ve çölleşmeden etkilenebilirliği. Ege Coğrafya Dergisi, 14(1-2), 73-97. google scholar
  • Utlu, M. & Özdemir, H. (2018). Havza morfometrik özelliklerinin taşkın üretmedeki rolü Biga Çayı havzası örneği. Coğrafya Dergisi, (36), 49-62. google scholar
  • Yalçınlar, İ. (1969). Strüktüral jeomorfoloji, Cilt II. İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 878, İstanbul. google scholar
  • Yılmaz, H.M., Yakar, M., Mutluoglu, O., Kavurmaci, M. M. & Yurt, K. (2012). Monitoring of soil erosion in Cappadocia region (Selime-Aksaray-Turkey). Environ Earth Sci, 66, 75–81. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Öztürk, M.Z., Özkan, D., & Şimşek, M. (2019). Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri. Coğrafya Dergisi, 0(38), 23-34. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002


AMA

Öztürk M Z, Özkan D, Şimşek M. Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri. Coğrafya Dergisi. 2019;0(38):23-34. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002


ABNT

Öztürk, M.Z.; Özkan, D.; Şimşek, M. Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri. Coğrafya Dergisi, [Publisher Location], v. 0, n. 38, p. 23-34, 2019.


Chicago: Author-Date Style

Öztürk, Muhammed Zeynel, and Demet Özkan and Mesut Şimşek. 2019. “Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri.” Coğrafya Dergisi 0, no. 38: 23-34. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002


Chicago: Humanities Style

Öztürk, Muhammed Zeynel, and Demet Özkan and Mesut Şimşek. “Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri.” Coğrafya Dergisi 0, no. 38 (Jun. 2025): 23-34. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002


Harvard: Australian Style

Öztürk, MZ & Özkan, D & Şimşek, M 2019, 'Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri', Coğrafya Dergisi, vol. 0, no. 38, pp. 23-34, viewed 10 Jun. 2025, https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002


Harvard: Author-Date Style

Öztürk, M.Z. and Özkan, D. and Şimşek, M. (2019) ‘Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri’, Coğrafya Dergisi, 0(38), pp. 23-34. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002 (10 Jun. 2025).


MLA

Öztürk, Muhammed Zeynel, and Demet Özkan and Mesut Şimşek. “Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri.” Coğrafya Dergisi, vol. 0, no. 38, 2019, pp. 23-34. [Database Container], https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002


Vancouver

Öztürk MZ, Özkan D, Şimşek M. Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri. Coğrafya Dergisi [Internet]. 10 Jun. 2025 [cited 10 Jun. 2025];0(38):23-34. Available from: https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002 doi: 10.26650/JGEOG2019-0002


ISNAD

Öztürk, MuhammedZeynel - Özkan, Demet - Şimşek, Mesut. “Kapadokya Bölgesinin Drenaj Özellikleri”. Coğrafya Dergisi 0/38 (Jun. 2025): 23-34. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0002



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim14.01.2019
Kabul07.05.2019
Çevrimiçi Yayınlanma17.05.2019

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ



İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.