Mehmed Zihni Efendi’nin Eserlerinde Arapça Sözlükleri Kullanma Usulü
Elif Gül Gökhan, Ali BenliBu makalede Osmanlı’nın son dönem ilim adamlarından Mehmed Zihni Efendi’nin (ö. 1913) Arap dili ve edebiyatı üzerine yazdığı el-Müntehab, el-Muktedab ve el-Kavlü’l-ceyyid adlı eserleri üzerinden ilmî çalışmalarında Arapça sözlük kaynaklarını nasıl kullandığı incelenmiştir. Zihni Efendi’nin özel kütüphanesinde bulunan sözlüklere düştüğü okuma notları onun sözlüklerle olan ilişkisini ortaya koyması bakımından araştırmamızın diğer bir kaynağını oluşturmuştur. Zihni Efendi’nin özellikle Arap dili ile alakalı eserlerinde farklı sebeplerle birçok sözlüğe başvurduğu ve sözlükleri oldukça etkin ve tenkit edici bir şekilde kullandığı göze çarpmaktadır. Yirmi altı sözlük kullandığını tespit ettiğimiz Zihni Efendi’nin başvurduğu sözlükler daha çok Arapça ve Arapça-Türkçedir. Sözcükleri adeta bir sözlük yazarı tecessüsüyle irdeleyen Zihni Efendi kelimelerin anlamları, kökenleri, geçirdikleri lafız ve anlam değişimleri, hatalı kullanımları, morfolojik özellikleri hakkında bilgiler vermiştir. Kelimeleri açıklarken Arap toplumunun tarih ve kültürüyle ilgili bilgiler sunmuştur. Bazen gramer kurallarını sözlüklere başvurarak izah etmiştir. Sözlüklerden aktardığı bilgileri olduğu gibi değil birbirleriyle karşılaştırarak, tahkik ve tenkit ederek vermiştir. Ayrıca sözlüklerdeki bazı bilgileri dil bilgisi ve edebiyat kitaplarındaki bilgilerle de karşılaştırmıştır. Zihni Efendi, Arapça kelime, deyim ve atasözlerinin Türkçe karşılıklarını doğru ve kullanıma uygun olarak vermeye özen göstermiştir. Müracaat ettiği sözlüklerde bulunan bazı Türkçe karşılıkları beğenmeyerek yeni karşılıklar önermiş ve yanlış gördüklerini ise tashih etme yoluna gitmiştir. Zihni Efendi gerek eserlerinde sözlüklere yaptığı atıflar gerek kütüphanesindeki sözlüklere yazdığı notlarla bize dönemin sözlük okuma ve kullanma kültürü hakkında fikir vermektedir. Bu araştırma bir yandan bir Osmanlı âliminin sözlüklerle olan ilişkisini ele alarak özellikle kitap kültürünün bu yönüne ışık tutmaya çalışmakta, diğer yandan bilimsel araştırmalarla ilgilenenler arasında sözlüklerin daha etkin bir şekilde kullanılması gerektiğini vurgulamayı amaçlamaktadır.
Mehmed Zihni Efendi’s Method of Using Arabic Dictionaries in his Books
Elif Gül Gökhan, Ali BenliMehmed Zihni Efendi (d. 1913) was a distinguished Arabic language education scholar in the late Ottoman Empire. This article focuses on his use of Arabic dictionaries in his scholarly studies. A competent and meticulous scholar, he utilized dictionaries for varied reasons and approached them critically. He used 26 dictionaries, predominantly bilingual Arabic-Turkish and Arabic. This study attends to Mehmed Zihni Efendi’s al-Muntakhab, al-Muqtadab, and al-Qawl al-Jayyid, works related to Arabic language and literature. It also addresses his marginal notes on the dictionaries in his private library. The information he conveyed in his dictionaries always included critique, comparison, or analysis. He approached the errors in printed works with caution, expressed his evaluation of them, and occasionally preferred to use other editions and copies of texts in the related domain. Mehmed Zihni Efendi contemplated the vocalization of Arabic words to prevent misunderstanding and to correct misuse, comparing his vocalization with the usage of the words in other grammatical and literary works. In addition to instantiating, he inserted new definitions, elucidated the origins, noted changes in meanings, indicated misuse, and explained the morphological features of the words. He also offered historical and cultural information on Arab society and clarified the grammatical rules of the Arabic language in his insertions.
Mehmed Zihni Efendi (d. 1913) was a distinguished scholar of Arabic language education in the late Ottoman Empire. This article focuses on his utilization of Arabic dictionaries in his scholarly studies. Mehmed Zihni Efendi taught the Arabic language in Mekteb-i Sultânî (present-day Lycee de Galatasaray) for many years. He was also renowned for his original works and translations. A competent and meticulous scholar, he utilized dictionaries for varied reasons and approached them critically. He used 26 predominantly Arabic and Arabic-Turkish bilingual dictionaries such as Jawharî’s (d. 400/1009) al-Sıhâh, Fîrûzâbâdî’s (d. 817/1415) al-Qâmûs al-Muhît, Ibn Manzûr’s (d. 711/1311) Lisân al-'Arab, and Zabîdî’s (d. 1205/1791) Tâc al-'arûs. He also used glossaries of terms, texts on general language, and literary works.
This study attends to Mehmed Zihni Efendi’s al-Muntakhab, al-Muqtadab, and al-Qawl al-Jayyid, texts related to Arabic language and literature. It also addresses his marginal notes on the dictionaries in his private library. The first two abovementioned texts are grammar-based, and the third is a commentary on poetry. These works resemble dictionaries and include lexical Turkish translations of more than six thousand Arabic words noted by Mehmed Zihni Efendi.
Mehmed Zihni Efendi expanded the definitions offered by the dictionaries through examples from the verses of the Noble Quran, the hadiths, and couplets to better illuminate the usage of the concerned words. In addition to the instantiation, he inserted new definitions, elucidated origins, noted changes in meanings, indicated misuse, and explained the morphological features of words. He also provided historical and cultural information about Arab society and explained the grammatical rules of the Arabic language in his insertions.
The information he conveyed within his dictionaries always included critique, comparison, or analysis. He approached errors in printed works with caution, expressed his evaluation of the mistakes, and occasionally preferred to use other editions and copies of works in the related domain. Mehmed Zihni Efendi attended to the vocalization of Arabic words to prevent misunderstanding and to correct misuse, comparing his vocalization with the usage of the terms in other grammatical and literary works.
Mehmed Zihni Efendi endeavored to appropriately define Arabic words, idioms, and proverbs in Turkish. He did not approve of some of the definitions offered by Arabic-Turkish dictionaries and thus corrected what he found erroneous or proposed new equivalents. He predominantly utilized two dictionaries: Vankulu Mehmed Efendi's (d. 1000/1592) Vankulu Lugatı and Mütercim Âsım Efendi's (d. 1235/1819) al-Oqyanûs. Mehmet Zihni Efendi expressed his respect and admiration for Âsım Efendi on numerous occasions; nevertheless, he investigated why Âsım Efendi sometimes presented inaccurate definitions.
Mehmed Zihni Efendi’s dictionary usage offers an insight to the culture of dictionary reading. The present study aims to elucidate this aspect of book culture by addressing the approach of Ottoman scholars to dictionaries. In so doing, it highlights the need to use dictionaries more effectively in scholarly investigations.
