Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/TUDED2025-1454411   IUP :10.26650/TUDED2025-1454411    Tam Metin (PDF)

16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri

Ahmet Emin Saraç

Batı Türkçesinde 13. asrın ikinci yarısından itibaren eserler verilmekle beraber edebiyat tarihinin başlıca kaynağı hükmündeki şuara tezkireleri ve sair biyografi kaynakları ancak 16. asrın ilk yarısından itibaren görülmeye başlanmıştır. Aradaki yaklaşık iki buçuk asırlık boşluk dolayısıyla bu kaynakların geçmiş edebiyat hakkındaki bilgilerinde hatalar ve yanlışlıklar bulunacağı tabiidir. Bu makalede 16. asır biyografi kaynaklarında 15. asrın sonuna kadarki Türk edebiyatı hakkında verilen bilgilerin bir tenkidi yapılmaktadır. Bu maksatla ilk olarak çalışmada kullandığımız kaynaklar kısaca tanıtılmış, sonrasında mevzubahis devir 1389’da Sultan I. Bayezid’in tahta geçişine kadarki dönem, 1453’te İstanbul’un fethine kadarki dönem ve fetihten sonraki dönem olmak üzere üç ayrı devreye ayrılıp incelenmiştir. Bu tür bir taksim şuara tezkirelerinin aktardığı malumatla da uyum içindedir. Çalışmada tezkirelerin 1389’a kadar oluşan edebiyat hakkında çok yetersiz bir bilgiye sahip oldukları görülmüştür. 1389-1453 dönemini ise Osmanlı edebiyatının oluşmaya başladığı dönem olarak kabul ettikleri anlaşılmaktadır. Bu dönemden zikredilen şair ve eser isimleri öncekiyle mukayese edilemeyecek kadar fazladır. Tezkirecilerin 1453’ten itibaren yeni başşehirle beraber devletin ve sosyal hayatın takarrüründe önemli adımlar atılması sonucu edebî kültürde de mühim inkişaflar gerçekleştiğinin ve bu dönemin 16. asırda ulaşılacak olan parlak seviyenin habercisi olduğunun farkında bulunduğu müşahede edilmektedir.

DOI :10.26650/TUDED2025-1454411   IUP :10.26650/TUDED2025-1454411    Tam Metin (PDF)

The Source Value of 16th Century Biographical Dictionaries on 14th-15th Centuries Turkish Literature

Ahmet Emin Saraç

While works in Western Turkish have been produced since the late 13th century, the primary sources of Western Turkish literary history, such as tezkires [biographical dictionaries] of poets and other biographical sources, did not begin to appear until the early 16th century. Due to this gap of nearly two and a half centuries, these sources naturally would contain errors and inaccuracies regarding their knowledge of past literature. This study analyzes the information the 16th-century biographical sources provide about pre-16th-century Turkish literature. Thus, this study first briefly introduces the sources it uses before analyzing the epoch in question in three stages: the period up to Sultan Bayezid I’s accession to the throne (1299-1389), the period up to the conquest of Istanbul (1389-1453), and the period ending with Necati Bey’s death (1453-1509). This study observes the tezkires to contain very little information about the literature that had formed before 1389. The period of 1389-1453 is considered the beginning of the formation of Ottoman literature. The number of poets and works known from this period is incomparably higher than that of the prior period. As a result of the new capital city and the important steps taken to establish the empire and social life, significant developments are understood to have occurred in the literary culture after 1453, with this period also understood to have been a harbinger of the advanced level that would be reached in the 16th century.


GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


Tezkire is the name given to a biographical dictionary of poets, and this type of work forms one of the most crucial sources in the history of Turkish literature. These works began being written in Western Turkish in the 1530s. According to what is known, because Turkish works had begun being written in Anatolia at the end of the 13th century, the information these tezkires provided about the missing time in between will inevitably contain deficiencies and errors.

Biographical works are only secondary sources that come after primary sources, such as the works of the persons in question and any documents about them. Studies that take these biographical works as a mirror image of truth are bound to make some mistakes. This study analyzes the information from 16th-century biographical sources provided about Turkish literature up to the late 15th century. For this purpose, this study firstly introduces the sources it uses, these sources being the tezkires of Sehi Beg, Latifi, Aşık Çelebi, and Kınalızade; the biographical sections of Gelibolulu Âlî’s history Künhü’l-Ahbar; and Taşköprülüzade’s book on the biographies of Ottoman scholars and mystics titled Şakayıku’n-Nu’maniyye, as well as its translation by Mecdi Efendi. In addition, this study also consults various sources of secondary importance.

First of all, the tezkires should be noted to have not been written to reflect the entirety of Turkish literature. They generally pertain to poets who had written in Turkish in the Ottoman lands and who had adhered to the rules of classical literature, especially aruz. Secondly, this study should add that these authors had not followed the Arabic biographical tradition when writing their works but rather that of the so-called Herat tezkires of two Persian works and one Turkish work, all of which had been written in the last quarter of the 15th century.

The study analyzes the epoch in question in three stages: the period up to Sultan Bayezid I’s accession to the throne (1299-1389), the period up to the conquest of Istanbul (1389-1453), and the period up to the death of Necati Bey (1453-1509), whose divan form one of the cornerstones of classical Turkish poetry. As the present study will show, such a division is in harmony with the information provided by tezkires. This study indicates the poets mentioned in the sources for each period and attempts to determine the degree to which the information given about them is accurate. In addition, this study also notes the poets who are expected to have been mentioned but who were not and touches upon the interrelationship of the sources throughout, showing how the tezkire authors often repeated what their predecessors had reported, sometimes citing them but frequently not. 

This study has observed the tezkires to contain very little information about the literature that had formed up until 1389, with the sources only mentioning two poets from this period. The period of 1389-1453 is considered the beginning of the formation of the Ottoman literature. The number of poets and works known from this period is incomparably higher than the previous period. As a result of the new capital city and the critical steps taken to establish the empire and social life, significant developments in literary culture are understood to have occurred after 1453, as well as this period is being understood to have been a harbinger of the advanced level that would be reached in the 16th century. Among this study’s findings, the biographers should be noted to have not paid attention to reading the works of the people they were introducing. For the tezkire authors to include tekke poets, a group that constitutes a significantly separate branch of literature from the poets of classical literature, into their works is also observed to have not been uncommon.


PDF Görünüm

Referanslar

  • Akün, Ömer Faruk. “ŞeyhOğlu,” İslâm Ansiklopedisi. 11: 481-485. Millî Eğitim Bakanlığı, 1970. google scholar
  • Akün, Ömer Faruk. Divan Edebiyatı. İSAM Yayınları, 2013. google scholar
  • Alî Emîrî. Tezkire-i Şu’ârâ-yı Âmid I. Matbaa-i Âmidî, 1328. google scholar
  • Alî-Şîr Nevâyî. Mecâlisü’n-Nefâyis I-II. haz. Kemal Eraslan. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. google scholar
  • Andrews, Walter G. ve AYşe Dalyan. “İki Farklı Latifi Tezkiresi ve Nüshaları,” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 68 (2019): 49-68. google scholar
  • Âşık Çelebi. Meşâ’irü’ş-Şu’arâ: İnceleme-Metin I-III. haz. Filiz Kılıç. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010. google scholar
  • Ateş, Ahmed. “Şâh-nâme’nin Yazılış Tarihi ve Firdevsî’nin Sultan Mahmud’a Yazdığı Hicviyye Meselesi Hakkında,” TTK Belleten 70 (1954): 159-168. google scholar
  • Ayçiçeği, Bünyamin. “NuruOsmaniye Kütüphanesi, Türkçe Şiir Mecmû’aları: İnceleme-Dizin,” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 16 (2016): 227-367. google scholar
  • Babacan, İsrafil, haz. Tezkire-i Mecâlis-i Şu’arâ-yı Rûm: Garîbî Tezkiresi. Vizyon Yayınevi, 2010. google scholar
  • Biltekin, Halit. “Şeyhî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin).” DOktOra tezi, Ankara Üniversitesi, 2003. Ulusal Tez Merkezi (126354). google scholar
  • Edirneli Nazmî. Mecma’u’n-Nezâ’ir. haz. M. Fatih Köksal. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve YaYımlar Genel Müdürlüğü, 2017. google scholar
  • Ertek Morkoç, Yasemin. “Eğridirli Hacı Kemal’in Câmiü’n-Nezâir’i (Metin ve Mecmua Geleneği Üzerine Bir İnceleme).” Doktora tezi, Ege Üniversitesi, 2003. Ulusal Tez Merkezi (135154). google scholar
  • FevziYe Abdullah. “Halîlî.” İslâm Ansiklopedisi, 5: 162-164. Millî Eğitim Bakanlığı, 1964. google scholar
  • Garîbî-i Tebrîzî. Dîvân-ı Garîbî ve Tezkire-i Mecâlis-i Şu’arâ-yı Rûm. haz. HüseYin Muhammedzâde Sıddık. Tahran, 1382. google scholar
  • GelibOlulu Âlî. Künhü’l-Ahbâr. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Y/546. google scholar
  • Genç, Vural. “‘Acem’den Rum’a’”: İdris-i Bidlîsî’nin HaYatı, Tarihçiliği ve Heşt Behişt’in II. BaYezid Kısmı (1481-1512).” DOktOra tezi, İstanbul Üniversitesi, 2014. Ulusal Tez Merkezi (361867). google scholar
  • Gölpınarlı, Abdülbâki. “Nesîmî,” İslâm Ansiklopedisi, 9: 206-207. Milli Eğitim Bakanlığı, 1970. google scholar
  • Gülüm, Emrah. “Ahmedî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım).” DOktOra tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2021. Ulusal Tez Merkezi (656564). google scholar
  • HOca Sa’deddîn. Tâcü’t-Tevârîh II. Matbaa-i Âmire, 1280. google scholar
  • İbrahim b. Ahmed el-Amâsî. Tercüme-i Şakâ’ik-i Nu’mâniyye. haz. Gökhan Alp. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021. google scholar
  • İdrîsî-i Bidlîsî. Heşt Bihişt. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu, 2198. google scholar
  • İdrîsî-i Bidlîsî. Heşt Bihişt. Süleymaniye Kütüphanesi, NuruOsmaniye Koleksiyonu, 3209. google scholar
  • İpekten, Haluk. Karamanlı Nizâmî: Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı. Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1974. google scholar
  • İsen, Mustafa, haz. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1994. google scholar
  • Karaca, Songül. “Lâmi’î Çelebi, Fütûhu’l-Mücâhidîn li-Tervîhi Kulûbi’l-Müşâhidîn (Nefehâtü’l-Üns Tercümesi): İnceleme, Tenkitli Metin, Sözlük, Dizin.” Doktora tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 2019. Ulusal Tez Merkezi (608533). google scholar
  • KaYabaşı, Bekir. “Kâf-zâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş’âr’ı.” DOktOra tezi, İnönü Üniversitesi, 1997. Ulusal Tez Merkezi (62399). google scholar
  • Kınalı-zâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ I-II. haz. İbrahim Kutluk. Türk Tarih Kurumu YaYınları, 1978. google scholar
  • KOrtantamer, Tunca. “Yeni Bilgilerin Işığında Ahmedî’nin HaYatı.” Eski Türk Edebiyatı: Makaleler içinde. Akçağ YaYınları, 1993. google scholar
  • Köksal, Fatih. “Ahmed-i Dâî’nin Çeng-nâmesi’nin (Uşşâk-nâme) Yeni Bir Nüshası ve Nüsha Farkları.” Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı içinde. Kesit YaYınları, 2020. google scholar
  • Köprülü, M. Fuad. “Ahmed Paşa.” İslâm Ansiklopedisi. 1: 187-192. Millî Eğitim Bakanlığı, 1965. google scholar
  • Köprülü, M. Fuad. “Ahmedî.” İslâm Ansiklopedisi, 1: 216-221. Millî Eğitim Bakanlığı, 1965. google scholar
  • Köprülü, Orhan. “Tarihî Kaynak Olarak XIV. ve XV. Asırlardaki Bazı Türk Menakıbnameleri.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1951. google scholar
  • Köprülüzade M. Fuad. “HatibOğlu.” Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar içinde, 192-203. Kanaat Kitabevi, 1934. google scholar
  • Köprülüzade M. Fuad. “Ali Şîr Nevâî ve Tesirleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar içinde, 257-266. Kanaat Kitabevi, 1934. google scholar
  • KuşOğlu, M. Oğuzhan. “Sâdıkî-ı Kitâbdâr’ın Mecma’ü’l-Havâs Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin).” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2012. Ulusal Tez Merkezi (321703). google scholar
  • Kut, GünaY. “Fürkat-Nâme." Türk Dili ve Araştırmaları Yıllığı Belleten 25 (1977): 333-353. google scholar
  • Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. haz. Rıdvan Canım. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000. google scholar
  • Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Kayseri Kütüphanesi, Râşid Efendi Koleksiyonu, 1160. google scholar
  • Mecdî Mehmed Efendi. Hadâ’iku’ş-Şakâ’ik: Mecdî’nin Şakâ’ik tercümesi I-II. haz. Bilal Alpaydın ve Fatih Odunkıran. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022. google scholar
  • Meriç, Münevver Okur. “Meşâ’irü’ş-Şu’arâ’da Sultan Cem’le İlgili Yanlış Bilgiler.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 4 (2010): 59-66. google scholar
  • Mes’ûd bin Ahmed. Süheyl ü Nev-bahâr: İnceleme-Metin-Sözlük. haz. Cem Dilçin. Türk Dil Kurumu, 1991. google scholar
  • Ömer bin Mezîd. Mecmû’atü’n-Nezâ’ir. haz. Mustafa Canpolat. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1982. google scholar
  • Öztoprak, Nihat, Sebahat Deniz, Ersen Ersoy, Ozan Yılmaz, Bünyamin Ayçiçeği, Hacı İbrahim Demirkazık, Hasan Kaya, Ümran Ay Say ve Nusret Gedik. Osmanlı Hanedan Şairleri 1: Osman Bey’den Vahdettin’e. İdeal Kültür Yayıncılık, 2021. google scholar
  • Pervâne b. Abdullah. Pervâne Bey Mecmuası. haz. Kamil Ali Gıynaş. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. google scholar
  • RiYâzî Muhammed Efendi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. haz. Namık Açıkgöz. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve YaYımlar Genel Müdürlüğü, 2017. google scholar
  • Sehî Beg. Heşt-Bihişt. haz. Haluk İpekten, Günay Kut, Mustafa İsen, Hüseyin Ayan, Turgut Karabey. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. google scholar
  • ŞeYh Galib. Hüsn ü Aşk. haz. Abdülbâki Gölpınarlı. Altın Kitaplar Yayınevi, 1968. google scholar
  • Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı Âlimleri. haz. Muhammet Heki-mOğlu. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar
  • TOlasa, Harun. Sehî, Latîfî, ve Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Akçağ YaYınları, 2002. google scholar
  • Yamak, Mehmet Bilal. Yazıcızâde Kardeşler: Muhammed Efendi-Ahmed-i Bîcân. Ötüken Neşriyat, 2022. google scholar
  • Yavuzer, Hayati. “Kemâl Ümmî Divanı: İnceleme-Metin.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 1997. Ulusal Tez Merkezi (63032). google scholar
  • Yurt, Ali İhsan. Akşemseddin [1390-1459] Hayatı-Eserleri. haz. Mustafa S. Kaçalin. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1994. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Saraç, A.E. (2025). 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 65(1), 70-88. https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411


AMA

Saraç A E. 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 2025;65(1):70-88. https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411


ABNT

Saraç, A.E. 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, [Publisher Location], v. 65, n. 1, p. 70-88, 2025.


Chicago: Author-Date Style

Saraç, Ahmet Emin,. 2025. “16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 65, no. 1: 70-88. https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411


Chicago: Humanities Style

Saraç, Ahmet Emin,. 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 65, no. 1 (Jun. 2025): 70-88. https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411


Harvard: Australian Style

Saraç, AE 2025, '16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri', Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 65, no. 1, pp. 70-88, viewed 7 Jun. 2025, https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411


Harvard: Author-Date Style

Saraç, A.E. (2025) ‘16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri’, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 65(1), pp. 70-88. https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411 (7 Jun. 2025).


MLA

Saraç, Ahmet Emin,. 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 65, no. 1, 2025, pp. 70-88. [Database Container], https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411


Vancouver

Saraç AE. 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi [Internet]. 7 Jun. 2025 [cited 7 Jun. 2025];65(1):70-88. Available from: https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411 doi: 10.26650/TUDED2025-1454411


ISNAD

Saraç, AhmetEmin. 16. Asır Biyografi Kaynaklarının 14-15. Asırlar Türk Edebiyatı Hakkındaki Kaynaklık Değeri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 65/1 (Jun. 2025): 70-88. https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1454411



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim17.03.2024
Kabul28.05.2024
Çevrimiçi Yayınlanma02.05.2025

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ



İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.