Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi

GÖNDERBİLGİ
EnglishTürkçe

Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/TUDED2019-0007   IUP :10.26650/TUDED2019-0007    Tam Metin (PDF)

Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri

Özlem Ayazlı

Bu çalışmanın amacı, ileride tarafımdan tamamlanması düşünülen Sarı Uygurca etimolojik sözlüğün “U-Ü” maddelerine katkı sağlamaktır. Bu amaçla, 1957 yılında Sergey Yefimoviç Malov’un yayımladığı Yazık jyoltıh uygurov: Slovar’ i grammatika ve 1976 yılında Tenişev’in yayımladığı Stroy sarıg-yugurskogo yazıka adlı çalışmalarının “U-Ü” maddeleri incelenmiştir. Söz konusu çalışmaların sözlük bölümlerindeki maddeler ve madde içerisindeki cümle örnekleri Türkiye Türkçesine çevrilmiş, çeviri yapıldıktan sonra sözcüklerle ilgili etimolojiler verilmiştir. Sözcükler hem tarihî hem de modern Türk dilleri ile karşılaştırılmıştır. “U-Ü” maddelerine ait toplam 197 sözcük tespit edilmiştir. Sarı Uygurca sözlüklerin “U-Ü” maddeleri çerçevesinde diğer Türk dilleri ile yapılan karşılaştırma sonucunda ortaya çıkan veriler ise şöyledir: Sarı Uygurca ile Kuzey ve Güney Sibirya Türk dillerinde 12 ortak sözcük tespit edilmiştir. Tespit edilen bu sözcükler şunlardır: ulğak, ulug, uttur, uza-, uzruk, uzun, üç, üçür-, üleş-, ürek, ürgen-, ürget-. Sarı Uygurca söz varlığının 32’si Hakasçada, 30’u Altaycada, 27’si Tuvacada, 18’i de Yakutçada saptanmıştır. Ortaya çıkan bu veri yaklaşık değerleri içermekle birlikte Sarı Uygurcanın Güney Sibirya dilleri ile yakından ilgili olduğunu teyit etmektedir. “U-Ü” maddelerinin söz varlığı doğrultusunda bütün modern dillerde ya da dil gruplarında kimi ses değişikleri ile görülen 23 ortak sözcük belirlenmiştir: uç, uç-, ula-, ulgak, ulug, ulus II, unut-, ürk-, ürküt-, uttur, uza-, uzun, uzut-, üç, üçür-, ülem, ülis-, ürek, ürgen-, ürget-, üy, üz-, üzge.

Anahtar Kelimeler: Sarı Uygurca, etimoloji, Eski Türkçe, tarihî ve modern Türk dilleri
DOI :10.26650/TUDED2019-0007   IUP :10.26650/TUDED2019-0007    Tam Metin (PDF)

Etymological Attempts on Yellow Uyghur: U-Ü Items

Özlem Ayazlı

The aim of this paper is to contribute to the “U-Ü” items of Yellow Uyghur etymological dictionary which I plan to complete in the future. For this purpose, “U-Ü” items were investigated in Yazık jyoltıh uygurov: Slovar’ i grammatika published by Sergey Yefimoviç Malov in 1957 and Stroy sarıg-yugurskogo yazıka published by Tenişev in 1976. Items of dictionary parts and sentence examples in the items that were taken from these studies were translated into Turkish and etymologies about the words were listed. Then those words were compared with both historical and modern Turkic languages. A total of 197 words were identified in “U-Ü” items. The results of this comparison “U-Ü” items of Yellow Uyghur dictionaries with the other Turkic languages are as follows: 12 common words were identified in Yellow Uygur and North-South Siberian Turkic languages. These words are as follows: ulğak, ulug, uttur, uza-, uzruk, uzun, üç, üçür-, üleş-, ürek, ürgen-, ürget-. It was found that Yellow Uyghur words were detected in some languages, such as 32 of them in Khakas, 30 of them in Altay, 27 of them in Tuvanian and 18 of them in Yakut. This data containing approximate value confirms that Yellow Uyghur is closely related to South Siberian Turkic languages. It was determined 23 common words which are seen with some sound changes in all modern languages or languages groups in accordance with vocabulary of “U-Ü” items: uç, uç-, ula-, ulgak, ulug, ulus II, unut-, ürk-, ürküt-, uttur, uza-, uzun, uzut-, üç, üçür-, ülem, ülis-, ürek, ürgen-, ürget-, üy, üz-, üzge.

Anahtar Kelimeler: Yellow Uyghur, etymology, Old Turkic, historical and modern Turkic languages

GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


The aim of this paper is to contribute to the “U-Ü” items of Yellow Uyghur etymological dictionary which I plan to complete in the future. This study, which is called “Etymological Attempts on Yellow Uyghur: “U-Ü” Items”, is a continuation of the paper called “Etymological Attempts on Yellow Uyghur” (Ayazlı, 2016: 290-313) previously published by me. “A” item of the dictionaries of S. Y. Malov and E. R. Tenişev was emphasized on the first article published in 2016. “E” (2017: 1320-1338) and “Ї-I” (2017: 148-171) items of these dictionaries were included in other publications published in 2017. My purpose is to prepare for publication vowel-items in dictionaries of Sergey Yefimoviç Malov and E. Rahimoviç Tenişev. Thefore, in this study “U-Ü” items are investigated. This paper was organized in three parts. The first part is the introduction which gives brief information about the methodology. In the second part, “U-Ü” items are investigated in Yazık jyoltıh uygurov: Slovar’ i grammatika published by S. Y. Malov in 1957 and Stroy sarıg-yugurskogo yazıka published by E. R. Tenişev in 1976. The items of dictionary parts and sentence examples in the items that were taken from these studies were translated into Turkish and etymologies about the words were listed. As the subject of this paper is to create an etymological dictionary on Yellow Uyghur, the forms and meanings in Old Turkic and other historical modern periods of Turkish words were also analyzed. Then those words were compared with both historical and modern Turkic languages. Etymologies made by S. Y. Malov and E. R. Tenişev or other researchers in several times were also included in to the paper. The final part of the study conludes with the conclusion part where the data obtained is listed. These conclusions are as follows: • A total of 197 words were identified in “U-Ü” items. 135 of these words are belong to “U” item and 62 of them “Ü” item. The results of this comparison “U-Ü” items of Yellow Uyghur dictionaries with the other Turkic languages are as follows: 12 common words were identified in Yellow Uygur and North-South Siberian Turkic languages. These words are as follows: ulğak “kid goat”, ulug “big, great”, uttur “before, opposite”, uza- “to lengthen”, uzruk “fist”, uzun “long”, üç “three”, üçür- “to abolish”, ülis- “to be divide”, ürek “heart”, ürgen- “to learn”, ürget- “to teach”. Yellow Uyghur words were detected in some languages, such as 32 of them in Khakas, 30 of them in Altay, 27 of them in Tuvanian and 18 of them in Yakut. This data containing approximate value confirms that Yellow Uyghur is closely related to South Siberian Turkic languages.

• It was determined that 23 common words which are seen with some sound changes in all modern languages or languages groups in accordance with vocabulary of “U-Ü” items: uç “end, tip”, uç- “to fly”, ula- “to join”, ulgak “kid goat”, ulug “big”, ulus II “share, part”, unut- “to forget”, ürk- “to arise, to lift”, ürküt- “to lift”, uttur “before, opposite”, uza- “to lengthen”, uzun “long”, uzut- “to make (someone) sleep”, üç “three”, üçür- “to abolish”, ülem “death”, ülis- “to be divide”, ürek “heart”, ürgen- “to learn”, ürget- “to teach”, üy “house”, üz- “to tear”, üzge “other”.

• Some sounds events were determined in “U-Ü” items, e.g. Syncope [urtamak “middle finger” (< urta “middle” + tarmak “finger”; unduk kaptır (< unudup kalıptır) “I forget” cf. Shor. poltır (< poluptır) ], Anaptyxis (Chin. lóng 龙 > YUyg. ulu /ulı “thunder; dragon”), Epentez (ürçik ~ ürçük “homeware, fur” = OldT üçik “fur-skin, fur-coat”), Vowel fusion (uşkuç < işke “two” üç “three”), Metathesis [YUyg. ürgen- “to learn” (OldT ögren-), YUyg. ürget- “to teach” (OldT ögret-)], olgan “little boy” (OldT oglan), ulgak “kid/young goat” (OldT oglak)], Assimilation (YUyg. undup kalıptır > unduk kaptır “I forgot”).

• Some other phonetic features in “U-Ü” items are as follows:

a. -d- = -z- phonetic change: ET yıdruk = SUyg. uzruk “fist”, ET udı- = SUyg. uzu- “to sleep”, ET ıduk “sent, i.e. dedicated to God; sacred” = cf. SUyg. uzukçı “dedicated to God”, ET udıt- = SUyg. uzut- “to make (someone) sleep”.

b. -ş = -s phonetic change: ET ülüş = SUyg. ulus II “share, part”, ET üleş- = SUyg. ülis- “to be divide”, ET ulaş- = SUyg. ulas- co-operative of verb ula- “to join”.

c. /ag/, /ıg/, /ug/ preservation of voice group: ET ula:ğ 2 = SUyg. ulağ “pack livestock”, SUyg. ulağlığ “having pack livestock”, ET ulug = SUyg. ulug “big, great”, ET urug “seed, pip; decendants, clan” = SUyg. urug “kinship”

• Some lexical determinations related to “U-Ü” items are as follows: üzüt- “lit. broken the soul; to die” derived from üz- verb is determined to only survive in Yellow Uyghur. Furthermore, ündün “east” word also is determined to only survive in Yellow Uyghur.


PDF Görünüm

Referanslar

  • Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, III Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Atalay, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I (5. bs.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Ayazlı, Ö. (2015). Sarı Uygurcadaki Moğolca Ödünçlemeler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8 (41), 103-11. google scholar
  • Ayazlı, Ö. (2016). Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler. International Journal of Languages Education and Teaching, 4 (2), 290-313. google scholar
  • Ayazlı, Ö. (2017a). Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: I ve İ Maddesi. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Enstitüsü Elektronik Dergisi, 8 (21), 148-171. google scholar
  • Ayazlı, Ö. (2017b). S. Y. Malov ve E. R. Tenişev’in Sarı Uygurca Sözlükleri Üzerine Etimolojik Denemeler: E Maddesi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. Electronic Journal of Social Sciences 16, (63), 1320-1338. google scholar
  • Bammatov, Z. Z. (1969). Kumıksko russkiyy slovar’. Moskva 1969. google scholar
  • Baskakov, N. A., A.İ. İnkijekova-Grekul (1953). Hakassko-russkiy slovar′. Moskva. google scholar
  • Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-russkiy slovar’. Moskva. google scholar
  • Baskakov, N. A., Karriyev, B. A, Hamzayev, M. Ya. (1968). Turkmensko-russkiy slovar’. Moskva. google scholar
  • Battal, A. (1997). İbni-Mühennā Lūgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. google scholar
  • Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı. İstanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi 6. google scholar
  • Dirks, W. (2005). Uzbek English Dictionary. The Central Asian Heritage Group. google scholar
  • Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen I-IV. Wiesbaden. google scholar
  • Doerfer, G., Tezcan, S. (1980). Wörterbuch Des Chaladsch (Dialekt von Charrab). Budapeşt: Akadémiai Kiadó. google scholar
  • Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz Verlag. google scholar
  • Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi. google scholar
  • Gülsevin, S. (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Hüseynov, H. (1941). Azerbaydjansko-russkiy slovar’. Baku. Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
  • Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press google scholar
  • Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Malov, S. Y. (1957). Yazık jyoltıh uygurov: slovar i grammatika. Alma-Ata. google scholar
  • Naskali, E. G., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Naskali, E. G., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., Koç, A. (2000). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Necip, E. N. (1993). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden. google scholar
  • Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Pekarskiy, E. K. (1907-1930). Slovar’ yakutskogo yazıka I-III. google scholar
  • Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte (Opıt slovarya tyurskix nareçiy). I Cilt. Sankt Peterburg. google scholar
  • Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki. google scholar
  • Roos, M. E. (2000). The Western Yugur (Yellow Uygur) Language, Grammar, Text, Vocabulary. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Leiden: Rijks Üniversitesi. google scholar
  • Sevortyan, E.V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Moskva. google scholar
  • Skvortsov, M. İ (1982). Çăvaşla-vırăsla slovar′. Çuvaşsko-russkiy slovar’. Moskva. google scholar
  • Sleptsov, P. A (1972). Yakutsko-russkiy slovar′. Moskva. google scholar
  • Starostin, S., Dybo, A., Mudrak, O. (2003). Etimological Dictionary of the Altaic Languages. LeidenBoston: Brill. google scholar
  • Tannagaşeva, N. N. Kurpeşko, Akalın, Ş. H. (1995). Şor Sözlüğü. Türkoloji Araştırmaları. google scholar
  • Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Tekin, T., Ölmez M., Ceylan, E., Ölmez, Z., Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları. google scholar
  • Tekin, T., Ölmez, M. (2003). Türk Dilleri Giriş (2. bs.). İstanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi 2. google scholar
  • Tenişev, E. R., Todayeva B. H. (1966). Yazık jyoltıh Uygurov. Moskva. Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva. google scholar
  • Tenişev, E. R. (1976). Stroy sarıg-yugurskogo yazıka. Moskva. google scholar
  • Türk Dil Kurumu (1972). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. Cilt VI (U-Z). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Türk Dil Kurumu (1979). Derleme Sözlüğü. Cilt XI (U-Z). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Türk Dil Kurumu (1998). Türkçe Sözlük (9 bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Yıldız, H. (2015). Eski Türkçe ile Yakutçanın Sözvarlığının Ünlüyle Başlayan Sözcükler Bakımından Karşılaştırılması. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Türk Dili Doktora Programı. Sosyal Bilimler Enstitüsü. google scholar
  • Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. Cilt II (K-Z). (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Ayazlı, Ö. (2019). Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 59(1), 1-26. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007


AMA

Ayazlı Ö. Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 2019;59(1):1-26. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007


ABNT

Ayazlı, Ö. Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, [Publisher Location], v. 59, n. 1, p. 1-26, 2019.


Chicago: Author-Date Style

Ayazlı, Özlem,. 2019. “Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 59, no. 1: 1-26. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007


Chicago: Humanities Style

Ayazlı, Özlem,. “Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 59, no. 1 (Mar. 2025): 1-26. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007


Harvard: Australian Style

Ayazlı, Ö 2019, 'Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri', Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 59, no. 1, pp. 1-26, viewed 10 Mar. 2025, https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007


Harvard: Author-Date Style

Ayazlı, Ö. (2019) ‘Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri’, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 59(1), pp. 1-26. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007 (10 Mar. 2025).


MLA

Ayazlı, Özlem,. “Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 59, no. 1, 2019, pp. 1-26. [Database Container], https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007


Vancouver

Ayazlı Ö. Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi [Internet]. 10 Mar. 2025 [cited 10 Mar. 2025];59(1):1-26. Available from: https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007 doi: 10.26650/TUDED2019-0007


ISNAD

Ayazlı, Özlem. “Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 59/1 (Mar. 2025): 1-26. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim01.05.2019
Son Revizyon24.06.2019
Kabul25.06.2019
Çevrimiçi Yayınlanma28.06.2019

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.