The Manuscripts Oskar Rescher Sold to the Berlin State Library Between 1913-1936
Güler Doğan AverbekBorn in Stuttgart in 1883, Oskar Rescher was a prolific Orientalist of the 20th century. He spent his life between Germany and Istanbul from 1909 to 1925 and settled down in Turkey in 1925. He studied many manuscripts found in private collections, libraries, and second-hand bookstores and sold thousands of manuscripts to various libraries and second-hand bookstores in Europe and America. Although the details have not been uncovered, Rescher’s manuscript sales are still being voiced in certain circles; however, his manuscript trade has not been the subject of any study until ours. This article constitutes the second phase of a series of studies. The first article, titled “Oskar Rescher – Biographical Finds around Manuscripts, Books, and Libraries” and the product of a collaborative effort, focused on Rescher’s life and his trade activities with the Berlin State Library. The current study draws attention to two issues. The first involves the 1,722 volumes sold to the Berlin State Library after Rescher’s death. According to our determinations, these manuscripts did not belong to Rescher. The second issue involves the manuscripts Rescher sold to the Berlin State Library between 1913-1936. This article provides a detailed list of these manuscripts after mentioning the sales process. Thus, this study intends to direct attention to the 1,192 manuscripts one Orientalist scholar had personally selected, studied, and sold. The title, author name, and language are specified for each work on the list that has been organized with respect to the date and identification order by which the manuscripts were recorded in the acquisition journal at the library; this includes majmuas, and the manuscripts’ shelf numbers are also given. The list additionally includes the catalogue reference where detailed information about the related manuscript can be found; manuscripts not yet catalogued have been also noted.
Osman Reşer’in 1913-1936 Yılları Arasında Berlin Devlet Kütüphanesi’ne Sattığı Yazmalar
Güler Doğan Averbek1883’te Stuttgart’ta dünyaya gelen Osman Reşer (Oskar Rescher), 20. asrın üretken şarkiyatçılarındandır. 1909-1925 yıllarında Almanya-İstanbul arasında bir hayat sürmüş, 1925’te Türkiye’ye yerleşmiştir. Türkiye’de özel koleksiyonlarda, kütüphanelerde ve sahaflarda bulunan pek çok yazmayı incelemiş, binlerce yazmayı Avrupa ve Amerika’daki muhtelif kütüphanelere ve sahaflara satmıştır. Detayları söylenmemekle birlikte Reşer’in yazma satışı bugüne kadar belli muhitlerde dillendirilegelmiş; fakat –bizim çalışmalarımıza kadar- onun yazma ticareti herhangi bir çalışmaya konu olmamıştır. Bu makale bir dizi çalışmanın ikinci halkasını teşkil etmektedir. Müşterek bir çalışmanın ürünü olan “Oskar Rescher – Biographical Finds around Manuscripts, Books and Libraries” başlıklı ilk yazıda Reşer’in hayatına ve Berlin Devlet Kütüphanesi ile arasındaki ticari faaliyete odaklanılmıştır. Bu çalışmada ise iki hususa dikkat çekilmektedir. İlki Reşer’in vefatından sonra Berlin Devlet Kütüphanesi’ne satılan 1722 cilt yazmadır. Tespitimize göre söz konusu yazmalar Reşer’e ait değildir. İkinci husus ise bizzat Reşer’in 1913-1936 yılları arasında Berlin Devlet Kütüphanesi’ne sattığı yazmalardır. Bu yazıda satış sürecine değinildikten sonra yazmaların detaylı bir listesi verilmiştir. Dolayısıyla bu çalışma ilgiyi, elsine-i selâseye vâkıf bir şarkiyat âliminin bizzat seçerek ve etüt ederek sattığı 1192 yazmaya yönlendirme amacındadır. Yazmaların kütüphane sağlama defterine kaydedildikleri tarihe ve künye sırasına göre tertip edilen listede mecmualar dâhil her bir metnin eser adı, müellif adı ve dili belirtilmiş, yazmaların raf numaraları verilmiştir. Listede ayrıca ilgili yazma hakkında detaylı bilginin bulunabileceği katalog gösterilmiş; henüz kataloglanmayan yazmalar belirtilmiştir.
Avrupa’dan Amerika’ya koleksiyonlarında İslam yazmaları bulunduran pek çok kütüphane, istatistiki verilerindeki büyüklüğü kısmen Osman Reşer’e (Oskar Rescher, 1883-1972) borçludur. O, pek çok ülkeye sattığı yazmalarla 20. yüzyılın muhtemelen en aktif İslam yazması taciri unvanını hak eden küresel bir yazma tüccarı, simsarıdır. Bugün British Library (o zaman British Museum), Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi, Bodleian Kütüphanesi, Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi, Basel Üniversitesi Kütüphanesi, Yale Üniversitesi Beinecke Nadir Eser ve Yazma Kütüphanesi, California Üniversitesi Kütüphaneleri, Vatikan Kütüphanesi ve Avusturya Millî Kütüphanesi’nde Reşer’den satın alınmış İslam yazmaları mevcuttur.
Reşer’in sunduğu uzmanlık ve ticari faaliyet ile Türkçe, Arapça ve Farsça yüzlerce yazma Münih, Hamburg, Leipzig, Göttingen, Tübingen, Halle’deki kütüphanelerin koleksiyonlarına dâhil olmuştur. Berlin Devlet Kütüphanesi’nin ise 20. yüzyılda satın aldığı yazmaların önemli bir kısmı Reşer yoluyla temin edilmiştir. Bunlar Reşer’in 1913-1936 arasında peyderpey kütüphaneye sattığı yazmalardır.
Öte yandan Berlin Devlet Kütüphanesi’ne Reşer’in vefatından sonra onun şahsi koleksiyonu olduğu iddiasıyla satılan 1722 cilt yazmanın2 –incelemelerimize göre- onunla ilgisi yoktur.3 Bu yazmalar Ayla König (1918?-1993) tarafından 1974’te kütüphaneye satılmıştır.
Bu çalışmada Reşer’in hayat hikâyesine kısaca temas edildikten sonra onun 1913-1936 yılları arasında Berlin Devlet Kütüphanesi’ne sattığı yazmalarla alakalı mülahazalara yer verilmiş ve yazmaların detaylı bir listesi sunulmuştur. Bu liste, kütüphanenin sağlama defteri ile demirbaş defterleri incelenerek, matbu ve dijital kataloglar taranarak ve Reşer yoluyla temin edilen bütün yazmalar görülerek oluşturulmuştur. Bilgimize göre bu çalışma öncesinde kütüphanede veya başka herhangi bir yerde söz konusu yazmalarla alakalı bir liste/envanter çalışması yapılmış değildir.
Oskar Emil Rescher, 1 Ekim 1883’te Stuttgart’ta, Adolf ve Leopoldina çiftinin tek çocuğu olarak dünyaya geldi. 1937’de Türk vatandaşı olduktan sonra Osman Yaşar Reşer adını aldı. 1908’de Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin (bugün Humboldt-Universität zu Berlin), Filoloji Fakültesi, Şark Dilleri Bölümü’nden mezun oldu. 1909’da doktor unvanını aldı.
1909’dan itibaren İstanbul’a ziyaretler gerçekleştiren Reşer, bu seyahatleri esnasında İstanbul ve Bursa’daki yazma eserleri inceledi, bu incelemelerin neticelerini yayınladı. Bu sıralarda pek çok dergide makale yayınlamaya, özellikle İstanbul’da hem yazmalardan hem İsmail Saib Efendi’den (1873-1940) beslenerek hazırladığı kitapları neşretmeye başladı. 1914’te askere çağrıldı ve I. Dünya Savaşı’nın bitimine kadar görev yaptı. 1919’da doçent, 1925’te profesör oldu.
Reşer, ancak 1925 senesinde yani 42 yaşındayken İstanbul’a dönebildi; ömrünün kalan kısmını Türk topraklarında geçirdi. Balkan Savaşları’ndan önce İstanbul’a gelen Reşer’in bu seyahati, ileride İstanbul’u yurt edinmesine yol açan hadiseler zincirinin başlangıcı oldu. Doğu dilleri alanında doktor unvanını alan Reşer, sahasında çok iyi yetişmenin yollarını araştırdı ve İstanbul’a yerleşmeyi seçti. Onun İstanbul’a yerleşmesinin sebepleri irdelenirken bu şehirde karşılaştığı ortam ve kurduğu ilişkiler kadar Osmanlı Devleti’nin son döneminde İstanbul’un şarkiyat araştırmaları ve şarkiyat âlimleri açısından ne anlam ifade ettiğinin de sorgulanması gerekmektedir. O yıllarda ilmî faaliyetler için hâlâ cazibe merkezi olmayı sürdüren İstanbul’un entelektüel muhitinin ve kütüphanelerin, Batılı şarkiyat âlimlerinin çalışmalarına sağladığı katkıların bu seçimde kilit rol oynadığı muhakkaktır.
