Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/iuitd.2022.1111797   IUP :10.26650/iuitd.2022.1111797    Tam Metin (PDF)

Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri

Serpil Özcan

Tasavvuf Anadolu halkının çok uzun zamandır aşina olduğu bir dünya görüşü ve yaşam biçimidir. Tasavvufi yaşam biçiminin mekanları olan tekkeler ise Osmanlı Devleti topraklarının tamamına yayılmış durumdadır. Tekkelerde postnişîn olan kişinin ailesi dışındaki kadınların varlığı ise pek incelenmemiş bir konudur. Bu makalede alanda yapılan çalışmaların bir kısmı tartışılmış, müşterek özellikleri belirtilmiştir. Söz konusu çalışmalarda, tasavvufi dünya görüşünün kadınlara dair yaklaşımının ele alındığı gösterilmiştir. Kitâbi bilgi ve değerlendirmelerin ötesinde tekkelerde bulunan kadınların miktarı ve orada bulunuş sebeplerinden biri olan görevleri, bu çalışmanın amacı olarak belirlenmiştir. Bu sebeple arşiv belgelerine dayanılarak, kadınların tekkelerde olup olmadıkları, var iseler ne amaçla orada bulundukları, vazifelerinin olup olmadığı ve varsa hangi görevlerin kadınlar tarafından yürütüldüğü, bu görevler karşılığında ücret alıp almadıkları, tekkelerin önemli kararlarında ne derece yer aldıkları gösterilmeye çalışılmıştır. 19. yüzyılda yapılan bir nüfus sayımından yola çıkarak tekkedeki kadın sayısı belirlenmiş sonra da diğer dönemlerdeki belgelerle bu bilgi kuvvetlendirilmiştir. Bu bağlamda fermanlar, arzuhaller ve Meclis-i Meşâyih defterleri taranarak farklı zaman dilimlerinde tekkelerde yaşayan kadınların yüklendikleri görevler belirlenmiştir. Bu belgeler aracılığı ile mütevellîlik başta olmak üzere tekkenişîn, zâviyenişîn, duagû hatta meşihat görevi yürüten kadınlar olduğu ortaya çıkmıştır. Üstlendiği görev karşılığında kendisine maaş bağlanan, maaş talep eden ve tekke gelirlerinden faydalanan kadınların olduğu da görülmüştür. Bununla birlikte bu görevlendirmelerin Tasavvufi yaşam biçiminin ve dolayısıyla tekkelerin değişime uğradığı dönem olarak kabul edilen 19. yüzyıl ile sınırlı olmadığı, önceki dönemlerde de tekkelerde kadınların bulunduğu ve yukarıda adı geçen görevleri yürüttükleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler: TarihTasavvufTekkeKadınlar19. yüzyıl
DOI :10.26650/iuitd.2022.1111797   IUP :10.26650/iuitd.2022.1111797    Tam Metin (PDF)

Women in Lodges and Their Duties in the 19th Century Based on Archives

Serpil Özcan

Sufism has been familiar to Anatolians for a long time as a worldview and way of life. The main research topic is the presence of women and their duties  in Sufi lodges. Therefore, this study shows based on archival documents whether women were found in dervish lodges, what their purpose there was, whether they had duties and, if so, what tasks they carried out, whether they were paid for these duties, and the extent to which they took part in the important decisions of dervish lodges. The number of women in the lodges was determined based on a population register made in the 19th century, and this information was then strengthened with documents from other periods. In this context, the duties of women living in dervish lodges in different periods were determined by scanning the edicts, arzuhal [petitions], and Meclis-i Meşâyih [the establishment in charge of governing lodges] notebooks. As a result of examining these documents, women were revealed to exist who carried out the duties of tekkenişîn [lodge resident], zâviyenişîn [hermitage lodge resident], duagû [reader of prayers], mütevellî [fiduciary], and sheikhs. Women were found who were also observed to receive a salary and benefit from dervish lodges in return for their duties.

Anahtar Kelimeler: historySufismlodgewomen19th century

GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


Sufism has been familiar to the people of Anatolia for a long time as a worldview and way of life. Sufi lodges are places for the Sufi lifestyle and were spread all over the Ottoman Empire. The presence of women in dervish lodges outside of the family of the postnişin [head of the dervish lodge] is an issue that has not been studied much. This article discusses the studies in the field and expresses their common features. Most of these studies are shown to have dealt with views on the Sufi worldview toward women. Beyond what is known and has been evaluated in the literature, this study aims to determine the number of women who were in the lodges and their duties as one of the reasons for being there. Therefore, this study attempts to show based on archival documents involving edicts, arzuhal, and Meclis-i Meşâyih notebooks whether women were present in dervish lodges and for what purpose if they were, whether they had duties and what they were if so, whether they were paid for these duties, and the extent to which they took part in the important decisions of dervish lodges. This study first evaluates the studies that have been conducted in this field according to their subjects and then examines the archival documents. The status of women in Sufism has been converted into data from the documents as women in a lodge. In order to do this, the study talks about the lodges that had been founded by women who had also established waqfs, schools, and madrasas. Some of these women were elites from the palace, and others were wealthy women who had connections to a dervish lodge.

Moreover, Istanbul was determined to have dervish lodges just for women, as well as lodges with women’s names. These lodges are the Kadirî/Nakşî Karılar (Hâtuniye) Lodge in Eyüp, the Karılar Lodge in Fatih Horhor, and the Celvetî/Bacılar Lodge in Üsküdar. Based on a 19th-century population register, women were shown to have lived in dervish lodges. According to this and regardless of affiliation to any certain tariqah [Sufi school], female Sufis were found in almost all lodges, with their number being the main difference. Evidently, some of these women were members of the sheikh’s family, while the rest were dervishes, lodge employees, or women who’d been assigned specific duties.

The study then strengthened this information with documents from other periods. In this context, the study identified the duties of women living in dervish lodges in different periods by scanning the edicts, arzuhal, and Meclis-i Meşâyih notebooks. As a result of the examination, these documents revealed women to have been present in lodges who carried out the duties of tekkenişîn [lodge resident], zâviyenişîn [hermitage/small lodge resident], duagû [prayer reader], as well as sheikh and mütevellî [fudiciary] in particular. Women were also observed to be present who received a salary and who had requested a salary and benefits from dervish lodges in return for their duties. Studies on the relationship between Sufi lodges and women indicate similar situations in the Mevlevi, Bektashi, and Alevism sects. This current study has documented women to have been present in other well-known sects such as the Halvetiyye, Nakşibendiyye, Bayramiyye, Celvetiyye, Kadiriyye, and Rıfaiyye lodges and to have carried out administrative and service duties. The pre-19th-century documents also showed women to have been assigned duties. The case shown in this study was not specific to the 19th century, a time when dervish lodges underwent a change. The relationship between women and Sufi lodges has been overlooked due to attention having only been given to female evliya [mystics/saints], who were very few and had extraordinary characteristics. Ordinary Sufi women became visible within the scope of this research through the documentation. 


PDF Görünüm

Referanslar

  • a) Arşiv Belgeleri: google scholar
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivi: google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Sivaslı Ali Baba Zâviyesi Evrakı [HSD.SABZ]. No. 4, Gömlek No. 42. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. İbnül Emin [İE.EV], No. 71, Gömlek No. 7641. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Arşivi Müzesi Evrakı [TS.MA.e]. No. 823, Gömlek No. 31. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Arşivi Müzesi Evrakı [TS.MA.e]. No. 7368, Gömlek No. 47 google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Şuray-yı Devlet [ŞD]. No. 3046, Gömlek No. 48. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Üçüncü Ahmed [AE.SAMD.III]. No. 164, Gömlek No. 16082. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C.EV.]. No. 650, Gömlek. 32792. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C.EV.]. No. 415, Gömlek. 21041. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Selim III [AE.SSLM.III.]. No. 109, Gömlek. 6595. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Selim III [AE.SSLM.III.]. No. 163, Gömlek. 9797. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mahmud II [AE.SMHD.II.]. No. 78, Gömlek. 5993. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci defterleri [KK.d.]. Gömlek. 6290. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Valâ [MVL.]. No. 784, Gömlek. 69. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mustafa III [AE.SMST.III.]. No. 239, Gömlek. 18977. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mustafa III [AE.SMST.III.]. No. 132, Gömlek. 10341. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Vakıf [İE.EV.]. No. 6, Gömlek. 737. google scholar
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C.EV.]. No. 7, Gömlek. 307. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri: google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1773, Evrak no. 3/123/129/148, Sayfa No. 3. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1771, Evrak no. 20/62, Sayfa No. 80. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1775, Evrak no. 43, Sayfa no. 98. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1736, Evrak no.? Sayfa No. 21. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No: 1743, Sadıra no. 137, Sayfa No. 11. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1745, Sadıra no. 70, Sayfa No. 45. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1746, Evrak No. 117/kırmızı 107, Sayfa No. 79. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1746, No. 126/kırmızı 123. Sayfa No. 70 Evrak. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No.1735, Evrak no. 31-hulâsa, 2777, Sayfa no. 36. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No.1735, Evrak no. 57- hulâsa, 7003, Sayfa no. 59. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1735, Evrak no. 42-hulâsa 660, Sayfa no. 201. google scholar
  • İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1762, Evrak No. 67/149, Sayfa No. 191. google scholar
  • Şer’iyye Sicilleri: google scholar
  • Anadolu Sadareti Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (1247-1250/ 1831-1834). pro.yön. M. Âkif Aydın-ed.Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. 93/158. google scholar
  • Beşiktaş Mahkemesi, 63 Numaralı Sicil (1061-1062 / 1651-1652). pro.yön. M. Âkif Aydın-ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019). 48/228. google scholar
  • Eyüp Mahkemesi 182 Numaralı Sicil, (1154-1161 / 1741-1748). pro.yön. M. Akif Aydın-ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. 72/ 611. google scholar
  • Eyüp Mahkemesi (Havass-ı Refia), 61 Numaralı Sicil (1065- 1066 / 1655). haz. Baki Çakır. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. 27/294 google scholar
  • b) Diğer Kaynaklar: google scholar
  • Aşıkpaşazâde. Osmanoğlu’nun Tarihi. hz. Kemal Yavuz-Yekta Saraç. İstanbul: K Kitaplığı, 2003. google scholar
  • Aydın, Bilgin. “Meclis-i Meşâyıh”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (DİA), 28/247-248. Ankara: TDV Yayınları, 2003, google scholar
  • Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lügati. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2016. google scholar
  • Bahadır, İbrahim. Alevi ve Sünni Tekkelerinde Kadın Dervişler. İstanbul: Su Yay., 2005. google scholar
  • Bayram, Mikail. “Anadolu Selçukluları Devrinde Anadolu Bacıları (Baciyan-I Rum) Teşkilatı’nın Kurucusu Fatma Bacı Kimdir?”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (1981), 57-72. google scholar
  • Bergen, Lütfi. “Ömer Lütfi Barkan’ın Dervişleri ve Anadolu’da Şehir Kurmak”, Akademik Platform 1/2 (2017), 23-67. google scholar
  • Bölükbaşı, Ayşe. XVI. yüzyılda İstanbul’daki Halveti Tekkeleri, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015. google scholar
  • Cebecioğlu, Ethem. “Bâcıyân-ı Rûm”, Türk Aile Ansiklopedisi, 2/651-654. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, 1991. google scholar
  • Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2009. google scholar
  • Çıkla, Ayşe. “Erken Dönemde Osmanlı Devleti’nde Kadın Baniler (1299-1512)”, Mimarist Dergisi 4/14 (Aralık 2004), 86-89. google scholar
  • Erdem, Yasemin Tümer- Yiğit, Halime. Bâcıyân-ı Rûm’dan günümüze Türk kadınının iktisadi hayattaki yeri. İstanbul: Ticaret Odası, 2010. google scholar
  • Ertem, Adnan. “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”. Divan Dergisi 6 (1999), 34. google scholar
  • Foley, Sean. “When Spirit And Intellect Know no Gender Boundaries: Women And The Rise of The Naqshbandiyya-Khalidîyya In The Ottoman Empire During The Nineteenth Century”, Prajna Vihara, 12/1 (January-June, 2011), 16-28. google scholar
  • Gülyüz, Bahriye Güray. “Eskicuma (Targovişte) Kızana Sultan Tekkesi ve Kızana Sultan Ekseninde Türk-İslam Tasavvufunda Türk Tipi Kadın Evliya Fenomeni”, Rumeli İslâm Araştırmaları Dergisi 2/2 (Nisan 2019), 32-46. google scholar
  • Hadzijahic, Muhammed. “Badzıjanıje U Sarajevu I Bosnı”, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke 7/8 (1982), 109-133. google scholar
  • Kafadar, Cemal. Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken. İstanbul: Metis Yay., 2019. google scholar
  • Karpat, H. Kemal. Osmanlı Nüfusu 1830-1914. İstanbul: Timaş Yay., 2010. google scholar
  • Köprülü, Fuat. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Ankara: TTK Yay., 1991. google scholar
  • Küçük, Hülya. “Tasavvuf’ta Kadın”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 291. google scholar
  • Küçük, Hülya. “Türk Tarihinde Kadın Velîler: İlk Dönem Mevlevîliği Örneği”, İstem 5/10 (2007), 68. google scholar
  • Maydaer, Saadet. “Osmanlı Toplumunda Vakıf Kuran Kadınlar Ve Mal Varlıklarının Kaynakları”, Vakıf Kuran Kadınlar, Ankara: VKMY, 2019, 143-159. google scholar
  • Özcan, Serpil. 19.yüzyıl İstanbul Tekkeleri ve Mekânsal Konumlanışları, İstanbul: İstanbul Şehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. google scholar
  • Özköse, Kadir. “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümre Ve Akımların Rolü”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2003), 270. google scholar
  • Özsaray, Mustafa. Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı>da Devlet-Tekke İlişkileri (19. yüzyıl), İstanbul: Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. google scholar
  • Sağır, Yusuf. “Sadrazam Köse Mustafa Paşa’nın Vakıf Eserleri”, Vakıflar Dergisi 40 (Aralık 2013), 55-86. google scholar
  • Sayın, Esma. “Kulluk Ve Özgürlük Açısından Tasavvuftaki Kadın Anlayışına Bir Bakış”, Türk-İslam Medeniyeti İlmi Araştırmalar Dergisi 20 (2015), 149. google scholar
  • Saylan, Betül. “Mevlevîlik’te Kadın ve Mevlânâ Âilesinden Kâmile Hanım’ın Mevlevîliğe Hizmetleri”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (Bahar 2017), 89-100. google scholar
  • Tanman, Baha. “Âsitâne”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (DİA), 3/485-487. Ankara: TDV Yayınları, 1991, google scholar
  • Telci, Cahit. “İstanbul Tekkeleri Hakkında 1885 Tarihli Bir İstatistik”, 50. Yıl Türkçülük Armağanı, ed. İsmail Aka ve diğerleri, (1944). google scholar
  • Uludağ, Süleyman. Sûfî Gözüyle Kadın, İstanbul: İnsan Yayınları. 1998. google scholar
  • Varol, Muharrem. Tekkede Zaman, Üsküdar’da Rifai Sandıkçı Dergâhı ve Vukuat-ı Tekaya. İstanbul: Dergâh Yay., 2017. google scholar
  • Yılmaz, Ömer. “Hıristiyan Mistik ve İslam Tasavvuf Geleneğinde Kadın İmgesi ve Evlilik Konusuna Kısa Bir Bakış”, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/2 (Aralık 2012), 54. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Özcan, S. (2022). Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri. İslam Tetkikleri Dergisi, 12(2), 615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797


AMA

Özcan S. Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri. İslam Tetkikleri Dergisi. 2022;12(2):615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797


ABNT

Özcan, S. Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri. İslam Tetkikleri Dergisi, [Publisher Location], v. 12, n. 2, p. 615-644, 2022.


Chicago: Author-Date Style

Özcan, Serpil,. 2022. “Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri.” İslam Tetkikleri Dergisi 12, no. 2: 615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797


Chicago: Humanities Style

Özcan, Serpil,. Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri.” İslam Tetkikleri Dergisi 12, no. 2 (Mar. 2023): 615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797


Harvard: Australian Style

Özcan, S 2022, 'Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri', İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 12, no. 2, pp. 615-644, viewed 29 Mar. 2023, https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797


Harvard: Author-Date Style

Özcan, S. (2022) ‘Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri’, İslam Tetkikleri Dergisi, 12(2), pp. 615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797 (29 Mar. 2023).


MLA

Özcan, Serpil,. Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri.” İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 12, no. 2, 2022, pp. 615-644. [Database Container], https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797


Vancouver

Özcan S. Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri. İslam Tetkikleri Dergisi [Internet]. 29 Mar. 2023 [cited 29 Mar. 2023];12(2):615-644. Available from: https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797 doi: 10.26650/iuitd.2022.1111797


ISNAD

Özcan, Serpil. Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri”. İslam Tetkikleri Dergisi 12/2 (Mar. 2023): 615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim01.05.2022
Kabul24.08.2022
Çevrimiçi Yayınlanma29.09.2022

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.