Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/iuitd.2023.1124273   IUP :10.26650/iuitd.2023.1124273    Tam Metin (PDF)

Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi)

Mustafa Sürün

III. Mustafa (1757-1774) tarafından 1760-1764 yıllarında inşa ettirilmiş olan Lâleli Külliyesi mimari özellikleri ile Osmanlı’nın klasikten Batılılaşmaya geçişi esnasındaki ara dönemi temsil etmektedir. Külliye bu yönüyle 18. yüzyılda yaşanan toplumsal ve zihinsel kırılmaların, mimari üzerinden de takip edilmesine imkân sağlamaktadır. Mimar Mehmed Tahir Ağa (ö. 1202/1788’den sonra) tarafından tamamlanan külliye zaman içerisinde birçok kez tamir görmüştür. III. Mustafa döneminde İstanbul’un genelini tahrip eden deprem ve yangın gibi afetlerden külliye de etkilenmiştir. İstanbul’un birçok yapısını yeniden inşa ve ihya etmesi sebebiyle III. Mustafa önemli bani padişahlar arasında yer almaktadır. Makalemizde bütün bu tarihî süreç ve bahsedilen olguların mimariye bağlı unsurlardan biri olan yazılarda nasıl bir etkinin olduğu ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Genelde mimarideki biçimsel ve işlevsel değişikler ele alınırken mimariye bağlı diğer unsurların kendi istikametleri göz ardı edilebilmektedir. Özellikle mimarinin ayrılmaz bir parçası olan yazı ve kitabelerin gerek konumları gerekse içerikleri bu açıdan değerlendirilmelidir. Çünkü kitabeler dinî içerikler yanında değişen toplumsal sosyoloji karşısında siyasi içerik ve mesajlar da taşıyabilmektedir. Bu makalede Lâleli Külliyesi’nin sahip olduğu kitabe ve yazılar bütün yönleriyle değerlendirilmeye çalışılmıştır.

DOI :10.26650/iuitd.2023.1124273   IUP :10.26650/iuitd.2023.1124273    Tam Metin (PDF)

The Calligraphic Arrangement of the Laleli Complex (Evaluation of Inscriptions and Writings)

Mustafa Sürün

The Laleli Complex was built by Mustafa III 1760-1764 and its architectural features are representative of the intermediate period of the transition from classical Ottoman to Westernization. This feature of the complex also allows one to follow the social and mental breakdowns experienced in the 18th century through architecture. The complex was completed by the architect Mehmed Tahir Ağa and was repaired many times. During the reign of Mustafa III, the complex was affected by disasters such as earthquakes and fires that destroyed many parts of Istanbul. Mustafa III is considered among the important patron sultans due to having rebuilt and revived many of Istanbul’s structures. This article attempts to reveal how the entirety of this historical process and the related phenomena affected the inscriptions as an architecture-related element. This article generally addresses the formal and functional changes that occurred in architecture while being able to ignore the direction of other architecture-related elements. The placement and content of the inscriptions and epigraphs in particular should be evaluated from this perspective, as they are an integral part of architecture due to their ability to convey political content and messages in addition to religious content in the face of a changing sociology. This article attempts to evaluate all aspects of the inscriptions and writings in the Laleli Complex.


GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


Laleli Complex was built by Mustafa III between 1760-1764, and its architectural features represent the intermediate period of the transition from classical Ottoman to Western. From this perspective, the complex provides an opportunity through its architecture to follow the social and intellectual changes experienced in the 18th century. As an architectural element indicating the changes in contentregarding the social and political transformations of the Ottomans or the personal preferences of the patrons and architects, the complex’s inscriptions should be an issue that gets evaluated using current art history research methods. The inscriptions are able to convey religious content as well as the political messages within the changing sociology. This article attempts to evaluate all aspects of the inscriptions and calligraphy in the Laleli Complex and consists of an introduction, two sections on developments, an evaluation section, and the conclusion. The first section is titled Laleli Complex and provides information about the history and architecture of the complex, about the life story of Sultan Mustafa III, the construction activities during his reign, and about the architect Mimar Tahir Ağa and the calligrapher Mehmed Vasfi. The second section is titled The Inscriptions and Calligraphies of the Laleli Complex and makes mention of all the inscriptions in the complex, both inside and outside while evaluating them according to their physical placement and the aesthetic intent and meaning in their placement, as well as the language, textual features, and calligraphical features.

The calligraphy works at Lâleli Complex are very rich. The inscriptions are generally found in the interior of the mosque, in its surroundings, on the fountain and on the tomb. Other inscriptions are also found on the doors that provide access to the outer courtyard from other parts of the complex, on the door between the graveyard and soup kitchen, on the sultan’s ramp and in the sultan’s lodge. The taliq script is used on the sundial inscription, while jali thuluth script was used for all the other ones. The content of the inscriptions were selected from Qur’anic verses, hadiths, and prayer phrases that are suitable for the location and functionality of the structures. When looking at the distribution of the inscriptions, five inscriptions are known to be on the first door that provides the entrance to the outer courtyard from the street side and the fountains, one inscription is on the second door, five couplet inscriptions are at the fountain, one inscription is on the door to the graveyard’s door, one inscription is on the entrance window, two inscriptions are at the tomb door (1 outside and 1 inside), and one belt inscription is inside the tomb. One inscription is on the door to the imaret [public soup kitchen], a total of three inscriptions are on the doors providing entrance to the portico courtyard from different directions, one inscription is on the door to the sultan’s ramp, one inscription is in the sultan’s mansion, and one inscription is on the sundial. A total of four inscriptions are on the right and left sides of the sofa mihrabiyes [small ornate niches to the sides of doors] and the doors opening from the sofas to the mosque. A total of five inscriptions are on the mihrabiyes, doors, and main gate, and a total of 22 inscriptions are on the lower floor doors and windows inside the mosque. One inscription is on the upper part of the mihrab, a total of three inscriptions are on the door and sides of the pulpit, and a total of four inscriptions are on the door and wall of the sultan’s mahfil [elevated lodge in a mosque] on the upper floor.

Sources report the writings in the complex to belong to the calligrapher Mehmed Vasfi. Although this approach is partially correct, all writings cannot be said to belong to him, because the inscriptions in the complex have different dates and styles. This study understands the inscriptions to belong to more than one calligrapher and to have been added to the buildings at different times. The inscriptions on the windows inside the mosque are particularly remarkable. These inscriptions contain hadiths that encourage and give advice about the construction of mosques; the hadiths also mention how the people who do this kind of work will be rewarded in Paradise. These may be a tribute to the sultan who patronized many architectural works, including mosques and masjids, because of an earthquake. In addition, the hadiths can be considered as attempts to encourage the community to help rebuild the mosques and masjids that were waiting to be restored after the earthquake. While the calligraphy and content of the inscriptions in Laleli Complex do maintain the early and classical period preferences, examples of new applications are also found there. The inscriptions on the tops of doors, on the pulpit, and on the mihrab held to the tradition. One distinctive feature of the calligraphical order of the Laleli Complex is to bring together many verses and hadiths inside the mosque and in the fountain that provide integrity in order to greater emphasize the meaning of a certain subject. Some expressions that had been used in the past were observed to have started being used again after a long time in the Lâleli Complex and other 18th-century structures. After this time, new phrases were seen to be preferred. 


PDF Görünüm

Referanslar

  • Ağaoğlu, Mert. Hassa Başmimarları El-Hac Mustafa Ağa, Kara Ahmed Ağa ve Mehmed Tahir Ağa’nın Döneminde İstanbul’daki İmar Faaliyetleri. İstanbul: Cinius Yayınları, 2008. google scholar
  • Ağaoğlu, Mert. Osmanlı Batılılaşması Bağlamında 18. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul (Sultan III. Mustafa ve Sultan I. Abdülhamid Devri Eserleri). İstanbul: Cinius Yayınları, 2018. google scholar
  • Ağır, Aygül. “Mehmed Tahir Ağa”, Dünden Bügüne İstanbul Ansiklopedisi. 5/367. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994. google scholar
  • Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılâp, 2004. google scholar
  • Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi vd. Hadîkatü’l-Cevâmi‘. haz. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001. google scholar
  • Beydilli, Kemal. “III. Mustafa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/280-283. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. google scholar
  • Cimilli, H. Canan. “Laleli Câmii Hazîresi’ndeki III. Selim Döneminde Yaşayan Harem Kadınlarının Mezar Taşları Üzerine Bir Araştırma”, III. Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri 20-26/09/2014 Delhi-Hinditan (India). 223-232, ed. Osman Kundarıcı vd. (y.y : y.y. ), 2014. google scholar
  • Çetin, Mustafa. “Kur’anda Şifâ Kavramı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 7 (1992), 67-82. google scholar
  • Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Lâleli Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/86-89. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003. google scholar
  • Demir, Ülkü. Laleli Câmisi’nin Mekân Dekor/Süsleme Tasarımı. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
  • Denel, Serim. Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekanlarda Değişim ve Nedenleri. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1982. google scholar
  • Derman, Uğur. “Mehmed Vasfî, Kebecizâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 28/ 539-540. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003. google scholar
  • Deylemî, Şehredâr b. Şîruye Deylemî. el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, thk. Saîd b. Besyuni Zaglul Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986. google scholar
  • Efendioğlu, Mehmet. “Selâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/342. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009. google scholar
  • el-Absî, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe. Musannef. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Dârü’t-Tâc, 1409/1989. google scholar
  • el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001 google scholar
  • el-Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Ali b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-bâhis an zevâidi Müsnedi’l-Hâris, nşr. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkerî. Medine: 1413/1992. google scholar
  • el-Heysemî, Nureddîn Ali b. Ebîbekr. Buğyetü’r-râid fî tahkîki Mecmeu’z-zevâid, nşr. Abdullâh Muhammed ed-Dervîş. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994. google scholar
  • el-Muttakî, Ali b. Hüsâmiddîn. Kenzu’l-ummâlfîsüneni’l-akvâlve’l-ef‘âl, thk. Bekrî el-Hayyânî ve Saffet es-Sekkâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985. google scholar
  • Ersoy, F. Gülsüm. İstanbul’daki Selatin Câmilerinin Kitâbeleri (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002). google scholar
  • es-Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebîbekr. Câmi'u’l-ehâcîs, nşr. Abbâs Ahmed Sakr ve Ahmed Abdülcevâd. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1414/1994. google scholar
  • et-Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-kebîr, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiye, ts. google scholar
  • et-Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’l-kebîr (Sünenü’t-Tirmizî), nşr. Şu‘ayb el-Arnaût vd. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-İlmiyye, 1430. google scholar
  • İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Dârü’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts. google scholar
  • İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Bağdâdî. el-İlelü’l-mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye, thk. İrşâdülhak el-Eserî. Faysalâbâd: İdâretü Ulûmi’l-Eseriyye, 1401/1981. google scholar
  • İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 2. Basım, 1970. google scholar
  • Kara, İsmail. Müslüman İstanbul’a Mahsus Bir Gelenek Mahya. İstanbul, Dergâh Yayınları, 2016. google scholar
  • Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008. google scholar
  • Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1433. google scholar
  • Necipoğlu - Kafadar, Gülru. “The Süleymaniye Complex In Istanbul: An Interpretation, Muqarnas 3 (1985), 107-113. google scholar
  • Neftçi, Aras. Lâleli Külliyesi’nin İnşaat Süreci (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002). google scholar
  • Ögel, Semra. “III. Mustafa Devri Yapılarında Yeni İfade Yolları ve Bir Değişim Başlangıcı Olarak Nuruosmaniye Câmii”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. 3/ 1-10. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
  • Özer, Filiz. “18. Yüzyıl’ın Yaratıcı Osmanlı Mimarlığı”, Sanat Tarihi Defteri 15 (2012), 1-22. google scholar
  • Özer, Filiz. “III. Mustafa Devri’nin Mimari Üslubu”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. 3/59-68. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
  • Rado, Şevket. Türk Hattatları: XV. yüzyıldan günümüze kadar gelmiş ünlü hattatların hayatları ve yazılarından örnekler. İstanbul: Yayın-Matbaacılık Ticaret Limited Şirketi, [t.y.]. google scholar
  • Sâgânî, Radiyyuddîn. el-Mevdûât, thk. Necm Abdurrahman Halef. Dımaşk-Beyrut 1401/1980, 1405/1985. google scholar
  • Sakaoğlu, Necdet. “III. Mustafa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, 2/272-277. İstanbul: YKY, 2. Basım, 2008. google scholar
  • Sönmez, Zeki. Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, 1988. google scholar
  • Sülün, Murat. “Osmanlı Mimarisinde Akidevî ve Siyasî Hat Uygulamaları”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I. ed. Bilal Gökkır vd. 1/ 63-90. 2011. google scholar
  • Sülün, Murat. Sanat Eserine Vurulan Kur’ân Mührü. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2013. google scholar
  • Sürmen, Pınar. Laleli Külliyesi İmareti Restorasyon Projesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005. google scholar
  • Taberânî, Ebü’l-Kasım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat, thk. Tarık b. İvazullah - Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hasînî. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1416. google scholar
  • Tanyeli, Gülsün. “Laleli Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 5/190-191 İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994. google scholar
  • Taş, Ela - Bedir, Cemal. “Laleli Külliyesi Haziresinden Bir Grup Kadın Şahidesi”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi 6 (2014), 175-188. google scholar
  • Taş, Ela - Bedir, Cemal. “Laleli Külliyesi Haziresinden Bir Grup Kadın Şahidesi”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi 8 (2015), 177-189. google scholar
  • Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Üçüncü Sultan Selim Zamanında Yazılmış Dış Ruznâmesinden 1206/1791 ve 1207/1792 Senelerine Âit Vekayi”, Belleten 143 (1973), 607-662. google scholar
  • Yerinde, Adem. “Şifa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Sürün, M. (2023). Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi). İslam Tetkikleri Dergisi, 13(1), 321-377. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273


AMA

Sürün M. Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi). İslam Tetkikleri Dergisi. 2023;13(1):321-377. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273


ABNT

Sürün, M. Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi). İslam Tetkikleri Dergisi, [Publisher Location], v. 13, n. 1, p. 321-377, 2023.


Chicago: Author-Date Style

Sürün, Mustafa,. 2023. “Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi).” İslam Tetkikleri Dergisi 13, no. 1: 321-377. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273


Chicago: Humanities Style

Sürün, Mustafa,. Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi).” İslam Tetkikleri Dergisi 13, no. 1 (Sep. 2024): 321-377. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273


Harvard: Australian Style

Sürün, M 2023, 'Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi)', İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 13, no. 1, pp. 321-377, viewed 18 Sep. 2024, https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273


Harvard: Author-Date Style

Sürün, M. (2023) ‘Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi)’, İslam Tetkikleri Dergisi, 13(1), pp. 321-377. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273 (18 Sep. 2024).


MLA

Sürün, Mustafa,. Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi).” İslam Tetkikleri Dergisi, vol. 13, no. 1, 2023, pp. 321-377. [Database Container], https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273


Vancouver

Sürün M. Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi). İslam Tetkikleri Dergisi [Internet]. 18 Sep. 2024 [cited 18 Sep. 2024];13(1):321-377. Available from: https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273 doi: 10.26650/iuitd.2023.1124273


ISNAD

Sürün, Mustafa. Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi)”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/1 (Sep. 2024): 321-377. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim01.06.2022
Kabul20.10.2022
Çevrimiçi Yayınlanma28.03.2023

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.