Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/TUDED2023-1160627   IUP :10.26650/TUDED2023-1160627    Tam Metin (PDF)

Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar

Sümeyra Alan

İnsanoğlu yaratılışından bu yana; koruma, süsleme ve aksesuar biçiminde kullanılma, ruhen ve bedenen şifalandırma vb. özelliklere sahip olmaları nedeniyle kıymetli taşlara ilgi duymuştur. İnsanoğlunun bu ilgisi değerli taşlardan maddi manevi fayda sağlama çabasıyla sınırlı kalmamış; taşların özellikleri ve faydaları ile alakalı araştırmalar yapmasına ve taşlar hakkında eserler ortaya koymasına sebep olmuştur. Cevher-nâme adıyla bilinen bu eserler kıymetli taşlar hakkında bilgi, oluşumları, elde edildiği coğrafya, renkleri, çeşitleri, faydaları, kıymeti, saklama koşulları hakkında bilgilerin yer aldığı eserlerdir. Bu eserlerin çoğunluğu mensur olup manzum örnekleri çok az sayıdadır. Bu eserlerden yola çıkılarak incelenen belli başlı çalışmalar bizim de ilgimizi çekmiş ve çalışmamızın oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu çalışmada cevher/mücevher anlamına gelen kelimeler Türk dilinin tarihsel dönemlerinde kullanılan şekilleriyle ele alınmış sonrasında ise değerli taşların (yakut, elmas, zümrüt) ve yarı değerli taşların (firuze, kehribar, akik, yeşim (nefrit taşı), zeberced, inci, perpi (yılan taşı), lacverd vb.) kullanım örnekleri Çağatay Türkçesi eserlerinden hareketle okuyucuya sunulmuştur. Bu sunum esnasında art zamanlılık yöntemiyle değerli taşın yer aldığı dönem ve eş anlamlı kullanım örnekleri çalışmaya eklenmiştir. Dönem sözlüklerinde yer alan kullanım örnekleri varsa bunlar da çalışmaya dâhil edilmiştir.

DOI :10.26650/TUDED2023-1160627   IUP :10.26650/TUDED2023-1160627    Tam Metin (PDF)

Precious Stones in Chagatai’s Turkish Period Works

Sümeyra Alan

Since the creation of mankind, people have been interested in gemstones because of their properties, such as protection, decoration, use as accessories, and spiritual as well as physical healing. This interest was not limited to the use of the tangible and intangible benefits of gemstones, but also included the study of the properties and benefits of stones and the creation of works about stones. These works are called ore books and contain information about their gems, and formation, where they were found, colors, types, uses, value, and storage conditions. Most of these works are written in prose, very few copies have been found in verse. Some studies that have dealt with these works have also attracted the attention of this study and laid the foundation for the study of their creation. In this study, the words for ores and jewels are first discussed with the forms used in the historical periods of the Turkish language, and then examples of the words for precious stones (e.g., ruby, diamond, emerald) and semi-precious stones (e.g., turquoise, amber, agate, jade, chrysolite, pearl, snake stone, and lapis lazuli) are presented to the reader based on the Turkish Chagatai works. Examples from the period and synonymous uses of gemstones are included in the study by using the diachronic method. Examples of usage in mining dictionaries are also included in the study.


GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


Precious stones have attracted the attention of mankind because of their properties such as colors, shapes, fascinating images and appearance, as well as their use for protection, decoration, representation of social status, as accessories for mental and physical healing, determining social status, etc. Today, these stones still continue to have a great importance in people's lives.

Precious stones have been used as messages that are desired to be given to people who assimilate the same culture by serving as an intermediary between gods and humans, showing depictions through jewelry made with these stones, making jewelry from certain materials and stones, and wearing jewelry on the body/clothing in certain ways. In Western literature, the healing powers of precious stones were first attributed to the Greeks, who provided information about the physical properties of precious stones such as their colors, transparencies, brilliance levels, breakage [splitting] points, hardness levels, and density, as well as their medical value. This interest and effort shown toward precious stones that have been shaped, cut, carved, and/or polished to increase their natural beauty has been reflected not only in the physical dimension but also in terms of written works. These works are known as Cevhername in Turkish and contain information about, how precious stones form, and what geography they are found in, as well as their colors, types, benefits, and value and how to store them. The majority of these works are in prose, with very few examples occurring in verse. Cevhernames are known as lapidaries in English (lapidaire in French), which is a term derived from the Latin lapis meaning stone. 

Precious stones have not only attracted great attention in the West (especially in the Greek and Roman periods), but have also been cherished in the Islamic geography. Starting in the 8th century CE, Muslims translated all sorts of scientific works into their own language that had been previously written on stones and metals. During this period, they were in contact with Western civilizations and in the 9th century benefitted from the works of such Greek authors as Socrates, Bolos Democritus, and Galen of Pergamon. Kitāb al-Ahjār [Book of Stones] and Kitab Sirr al-Asrar [Book of the Secret of Secrets] appear as two important ore-books that give information about precious stones. In the following centuries, the most outstanding works on precious, semi-precious, and non-precious stones were written by al-Bîrûnî and İbn Sînâ. During the Ottoman Period, the first researcher known to be interested in the science of ore was Muhammed ibn Mahmud al-Shirvani, who lived in the first half of the 15th century and was mostly known for his medicine studies. Al-Shirvani also wrote two works on precious stones. The first of these is the work called Cevhername, which consists of an introduction and twenty-five chapters. The second is called Tuhfe-i Muradi, which is an expanded form of the ore-book and consists of an introduction and thirty-two chapters. Chagatai Turkish works are also found regarding precious stones and their usage, which shows these stones to have maintained their importance in every period. Many valuable works are found such as Ali-Shir Nava'i’s booklets Tarixi Anbiya va Xukam, Tarixi Muluki Ajam, and Munshaot; the Diwan of Shiban Khan; and Abu al-Ghazi Bahadur Khan’s Shajara-i Tarakima. These works mention the names of precious stones both metaphorically and with their basic meanings. When considering these scanned works, the results of the study have divided stones into precious and semi-precious stones and examined diamonds, rubies, and emeralds under the heading of precious stones. All other stones being less valuable are thus categorized under the heading of semi-precious stones.

By examining works from this period, it is found that other words were used for precious stones, such as bīcāde, behremān, behremen, titiŋ, and yaķut for ruby; almās and elmās for diamond; and zümürrüd for emerald; and for semi-precious stones, words such as firūze for turquoise; kāhrübā, kehrābe, kehrubā, kehrübā, and kehrübā(y) for amber; ‘akįķ and‘aḳīḳ for agate, lāceverd for lapis lazuli; la‘l for garnet; ḫār, incü, inçi, inçü, lü’lü’, lülü, mōti, mürvāríd, subusun, üncü, ünçi, ünçü, yencü, yinçü, and yünçü for pearl; cada, cedde, şedde, yada, yede, and yeşm for jade (nephrite); zeberced for chrysolite; perpi for snake-stone; and mercān and sitük for coral. In addition, current research presents examples from couplets written about stones along with some information regarding the benefits and usage areas of stones within the sources.


PDF Görünüm

Referanslar

  • Abik, A. D. (1993). Alî ŞîrNevayî’nin risaleleri tanh-i enbiya ve hukema, tanh-i mülük-ı 'Acem, münşeat. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I. (metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Arat, R. R. (1959). Kutadgu bilig II. (tercüme). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. google scholar
  • Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig III. (index). K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce (Ed.), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. google scholar
  • Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki. Atebetü’l hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Argunşah M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî “tuhfe-i Murâdî” (inceleme - metin - dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Ata, A. (1997). Nâsirü’d-dîn binBurhanü’d-dînRabgüzî, kışasü'î-enbiya (peygamberkıssaları) I. (giriş-metin-tıpkıbasım) II. (dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur'an tercümesi (Rylands nüshası, giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Atalay, B. (1985-1986). Dîvânü lügati't-Türk tercümesi I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Bağci, S. (2019). Lutfî divanı'nın Türkiye Türkçesine aktarımı. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
  • Bakırcı, F. (2015). Doğu Türklük sahasında gül ve bülbül: Salâhî, gül ü bülbül I. Saarbrücken: Türkiye Alim Kitapları. google scholar
  • Bakırcı, F. (2016). Ömer Baki hamse-i Nevayî I: Ferhad ü Şirin. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
  • Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
  • Budagov, L. (1869). Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih nareçiy. I, Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk. google scholar
  • Çelik, Ü. (1996). ‘Alî Şîr Nevayî, Leylî vü Mecnün. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Çürük, M. S. (2005). Mu’înü’l-mürîd (giriş-metin-notlar-açıklamalar-dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Dankoff, R. ve James K. (1982-1985). Mahmüd al Kasyari. Compedium of turkic dialects (<diwan luY&t at-Turk). I-III. Duxbury, Massachusetts: Harvard University. google scholar
  • Demir, R. ve Kılıç, M. (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar döneminde yazılmış iki cevâhirnâme. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 14(1), 1-64. google scholar
  • Devellioğlu, F. (2007). Osmanlıca- Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. google scholar
  • Dimilier, C. (1997). Değerli taşlar ve takı sanatındaki yeri. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
  • Eckmann, J. (1971). The dîvân of Gadâ’î. Bloomington: Indiana University. google scholar
  • Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Erbay, F. (2003). Muhammed bin Ahmedü’z-Zahid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (inceleme-metin-sözlük). (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. google scholar
  • Erbay, F. (2008). W. Radloff’un “opıt Slovarya Tyurkskih nareçiy” adlı eseri ve eserde geçen Çağatay Türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. google scholar
  • Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. google scholar
  • Kaçalin, M. S. (2011). Niyazi, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, el lüğâtu’n-Nevâ’iyye ve’l iştihâdâtu’l-Çağatâ’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı (giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Karasoy, Y. (1989). Şiban Han divânı (inceleme-metin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbübü’l kulüb (metin-gramer-dizin). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Kaya, Ö. (1989). Ali Şır Nevayı, fevayidü’l-kiber (inceleme-metin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM73 1v-235v/2) (giriş-metin-inceleme-metin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Köktekin, K. (2007), Yusuf Emin divanı, (giriş-inceleme-tenkitli metin-sözlük-tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayınları. google scholar
  • Kutlar, F. S. (2003). İki Türkçe cevâhir-nâmeye ve cevherlerin etkilerine dair. Millî Folklor, 15(58), 121-128. google scholar
  • Kutlar, F. S. (2007). Değerli taşlar-I: fîrûze. Studia Uralo-altaica, 47(1), 373-386. google scholar
  • Öğreten, A. (2000). Türk kültüründe «yada taşı» ve XVIII. yüzyıl sonu Osmanlı-Rus savaşlarında kullanılması. Belleten, 64(241), 863-900. google scholar
  • Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han şecere-i Terakime (Türkmenlerin soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları. google scholar
  • Pala, İ. (2003). La’l. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, XXVII, 69-70. google scholar
  • Pavet de Courteille, A. (1870). El-lügatü’l Nevaiyye ve’l-istişhadatü’l-Çagataiyye, dictionnaire Turc oriental. Paris. MDCCCLXX. google scholar
  • Radloff, W. (1893-1899). Versuch eines wörterbuchs der Türk dialecte (opıt Slovarya Tyurkskih nareçiy). T. I 1893, T. II 1899. Sanktpeterburg. google scholar
  • Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
  • Sağol, G. (1993-1999). An inter-linear translation of the quran into Khwarazm Turkish, Part: I-3, Harvard University. google scholar
  • Steingass, F. J. (1892). A comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge & K. Paul. google scholar
  • Şen, M. (1993). Zahîrüddîn Muhammed Bâbur. Bâburname: giriş, metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri), açıklamalı dizin. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
  • Şeyh Süleymân Efendi Buhârî (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası. google scholar
  • Şirin User, H. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen Yayınları. google scholar
  • Taymas, A. B. (1988). İbni-Mühenâ lûgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde mani, cintâmani. Ahmet Caferoğlu hatıra kitabı. F. Turan ve Ö. Tabaklar (Ed.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 499-514. google scholar
  • Toprak, Y. (2017). Kanûnî devri ihtişamının divan şiirine yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ divanlarında değerli taşlar. (Yüksek Lisans Tezi). Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. google scholar
  • Türkay, K. (1988). Bedâyi’u’l-vasat dnceleme-melin-dizin). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM73 235v/3-450r7) (giriş-metin-inceleme-analitik dizin). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
  • Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. google scholar
  • Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch - Deutsch - Türkisch) / eski Uygurcanın el sözlüğü, (eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen (Hrsg.). google scholar
  • Yeşilbağ, S. (2019). Muhibbî dîvânında değerli taşlar. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 22(1), 689-712. google scholar
  • Y ılmaz, M. (2008). XVII. yüzyıl klasik Türk şiirinde değerli taşlar. (Yüksek Lisans Tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde. google scholar
  • Y üce, N. (2014). Ebul Kasım Carullah Mahmud bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşeri el-Hvarizmi, Mukaddimetü’l Edeb: Harizmi Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
  • Y ücel, B. (1995). Bâbür dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Alan, S. (2023). Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 63(1), 37-60. https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627


AMA

Alan S. Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 2023;63(1):37-60. https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627


ABNT

Alan, S. Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, [Publisher Location], v. 63, n. 1, p. 37-60, 2023.


Chicago: Author-Date Style

Alan, Sümeyra,. 2023. “Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 63, no. 1: 37-60. https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627


Chicago: Humanities Style

Alan, Sümeyra,. Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 63, no. 1 (Dec. 2024): 37-60. https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627


Harvard: Australian Style

Alan, S 2023, 'Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar', Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 63, no. 1, pp. 37-60, viewed 10 Dec. 2024, https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627


Harvard: Author-Date Style

Alan, S. (2023) ‘Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar’, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 63(1), pp. 37-60. https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627 (10 Dec. 2024).


MLA

Alan, Sümeyra,. Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 63, no. 1, 2023, pp. 37-60. [Database Container], https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627


Vancouver

Alan S. Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi [Internet]. 10 Dec. 2024 [cited 10 Dec. 2024];63(1):37-60. Available from: https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627 doi: 10.26650/TUDED2023-1160627


ISNAD

Alan, Sümeyra. Çağatay Türkçesi Dönemi Eserlerinde Değerli Taşlar”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 63/1 (Dec. 2024): 37-60. https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1160627



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim11.08.2022
Kabul21.02.2023
Çevrimiçi Yayınlanma26.06.2023

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.