Kamusal yeşil alanlar toplumlara demokratik, sosyal ve ekonomik yararlar ve sağlık ve ekolojik sürdürülebilirlik alanlarında katkılar sağlar. Üretildikleri dönemlerin sosyo-politik ve ekonomik özellikleri ile şekillenen kamusal yeşil alanların geliştirilme süreçleri ve tasarım kriterleri incelendiğinde, bu kamusal alanların o dönemlerdeki iktidar ve güç sahiplerinin sosyo-politik ideolojilerini yansıtan önemli araçlar olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu çalışma Türkiye’de ‘millet bahçeleri’ (nation gardens) üretmeye yönelik devlet politikalarını ve bu alanların fiziksel planlama ve tasarım özelliklerini tarihsel süreç içinde incelemeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla araştırma, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerindeki kamusal yeşil alanların tasarlanmasına yönelik gelişen ve her dönem değişen politikaların üretilmesine neden olan temel politik ve ekonomik durumları analiz etmektedir. 

Bu çalışmada, kamusal yeşil alanların Türkiye, Osmanlı İmparatorluğu ve öncesi tarihi dönemlerdeki ekonomik, politik ve sosyal süreçlere dayalı gelişimleri ikincil kaynaklara dayanarak araştırılmış ve elde edilen bilgiler ilişkilendirilerek sunulmuştur. Ayrıca, Mayıs 2018’de Başkan Recep Tayyip Erdoğan’ın duyurduğu ‘millet bahçesi’ projelerine dair internet haberleri ile plan ve uygulamalara dair görseller beraber incelenmiş ve günümüzde millet bahçelerinin üretilmesine yönelik karar mekanizmalarının nasıl işlediği ve bu kamusal yeşil alanların hangi tasarım ve planlama özelliklerini barındırdığı araştırılmıştır. 

Makalenin ilk bölümü Türkiye’deki kamusal yeşil alanların gelişimini, Osmanlı İmparatorluğu ve öncesi ve Cumhuriyet dönemlerine uzayan tarihsel gelişimin bir parçası olarak alma niyetiyle şekillenmiştir. Yeşil alanlar dâhil olmak üzere tüm kamusal alanlar, çeşitli dönemlerdeki ekonomik, politik ve sosyal özelliklere bağlı olarak devletin politika ve araçları olarak geliştirilir ve tasarlanır. Osmanlı İmparatorluğu öncesi dönemde Anadolu ve Ortadoğuya yayılan birçok farklı kültürün özelliklerini ve sembollerini içeren Anadolu ‘bahçe’leri vardır. İmparatorluk zamanında özellikle Lale Devri ve Tanzimat Devri’ndeki modernleşme adımları ile önce mesire alanları ve saray bahçeleri ve ardından parklar geliştirilmiştir. Erken Cumhuriyet dönemindeki modernleşme ve “millet” yaratma girişimleri sonucu ortaya yeni tür parklar ve günümüzde duyurulan millet bahçesi projeleri kendi zamanlarının koşullarını yansıtarak gelişmişlerdir. Cumhuriyet’in ilanı ile II. Dünya Savaşı sonuna kadar süren ve ‘Türk Milleti’ni oluşturmaya yönelik devrimler ve modernleşme projelerinin geliştiği dönemde, kentlerin mekânsal planları ve uygulamaları içinde kamusal yeşil alanlar bu hedeflere yönelik geliştirilmiştir. Kentlere kırsal göçün ve sanayileşme ile kentleşme seviyelerinin arttığı 1960 ve 1980 arasında, yerel yönetimlerin de kamusal alanların üretiminde etkin olduğu ve mahalle parklarının da geliştirildiği görülmektedir. Neoliberal yani piyasa odaklı gelişen iktisadi ve siyasi yaklaşımlarla şekillenen ve 1980lerden günümüze uzanan dönemdeyse, özel sektör eliyle alışveriş merkezleri gibi ‘tüketim odaklı’ mekânların yanısıra genelde büyükşehir belediyeleri eliyle büyük metrekareli ve ticari kullanımları barındıran park alanları, arazi değerleri göreceli düşük ama halk erişimine uzak kent çeperlerinde yer bulmuştur. ‘Millet bahçeleri’ ise çok yeni (2018) olarak ve merkezi hükümet eliyle uygulanmak üzere gündeme gelmiştir.

Gündemdeki millet bahçesi projelerini daha iyi anlayabilmek için, makalenin ikinci kısmı Başkan Erdoğan’ın bu konu üzerine yaptığı bazı konuşmaları incelemekte ve projenin Türkiye ve hükümetin uluslararası ve ulusal itibarı ve ‘gelenekler’ üzerinden önceki dönemlerle olan ilişkisini analiz etmektedir. Başkan Erdoğan’ın Türkiye’nin her şehrine bir millet bahçesi yapılması projesini açıklamasının ardından, farklı birçok şehirde millet bahçeleri açılmış ve Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği’ne ‘Millet Bahçeleri’ maddesi eklenmiştir. Bu maddedeki millet bahçesi tanımı, ağırlıkla park alanı büyüklüğüne referansla yapılmıştır. Cumhurbaşkanlığı seçimleri sonrası hükümetin “ilk 100 gün” programı ve vaatleri içinde, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı on adet millet bahçesi geliştirmiş ve açmıştır. Bu çalışmanın tamamlandığı Kasım 2019 tarihi itibariyle, uygulaması bitmiş ve açılmış millet bahçesi sayısı sadece İstanbul’da beş ve diğer illerdekilerle beraber 25 civarındayken, tüm Türkiye’de 100 kadarının plan ve projesi bitmiştir. Ancak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanmakta olan ve millet bahçeleri için yer seçimi ve tasarım kriterlerini tarifleyecek Millet Bahçeleri Kılavuzu henüz yayınlanmamıştır. Mevcutta uygulanmış veya planlanmış millet bahçelerine dair çok sayıda parça parça gazete, televizyon ve internet haberleri vardır. 

Bu haberleri inceleyerek; günümüzdeki millet bahçelerine dair karar verme süreçleri, yer seçimleri ve plan ve tasarım kriterlerine dair ne tür ortaklık ve benzerlikleri ortaya koyabiliriz? Bu soruya odaklanan makalenin son kısmı, öncelikle millet bahçesi projelerine dair konuşmaları ve ardından uygulanmış millet bahçelerinin inceleyerek karşılaştırmaktadır. Sonuçlara göre; ne Yönetmeliğe millet bahçesi tanımının eklenmesi basit teknik bir konudur, ne de Başkan Erdoğan’ın yaptığı açıklamalar sadece kişi başına düşen yeşil miktarının arttırılmasını amaçlamaktadır. Bu konuşmalar millet bahçelerinin Türkiye’nin uluslararası platformdaki itibarı ve hükümetin yerel ve küresel rakiplerine karşı gücü ve değerler ve gelenekler açısından önemli olduğuna vurgu yapmaktadır. Bu hâliyle günümüz millet bahçeleri, Türkiye’de geçmiş ve günümüzdeki dönemlerde farklı isimler ile kamuya sunulan ve devlet tarafından özellikle uluslararası ve ulusal platformlarda güç ve politik ideolojilerini ifade etmeye yönelik kamusal yeşil alanlar farklı değildir. Ayrıca, bu sembolik mekânlar gündelik sosyo-mekânsal pratiklerin eş zamanlı bir şekilde tekrar tekrar yapılandığı sahneler olmuşlar ve vatandaş, millet ve toplum gibi kavramlara dayalı yeni kimliklerin gelişmesine aracılık etmişlerdir. Bu tariflenen iki niyet günümüz ve geçmiş dönemlerin kamusal yeşil alanlara dair politikalarında tekrarlanmaktadır. Ancak günümüzdeki millet bahçelerinin sunumu, özellikle 19. ve erken 20. yüzyıldaki örneklerden Batı stili modernleşme hedeflerine vurgu yapmayarak da farklılaşmaktadır. 

Açılmış millet bahçeleri genelde 20.000 metrekare ve üstündeki alanlarda gerçekleştirilmiştir. İlk aşamada yapılanlar ağırlıkla kent içinde kalmış, toplu taşıma olanaklarına yakın ve artık kullanılmayan futbol stadyumlarında yapılırken, ikinci (mevcut) aşamadaki millet bahçeleri ise, imar planlarında da tariflenerek ve genellikle şehir dışındaki büyük alanlarda yer bulmuştur. Mevcut millet bahçeleri çok çeşitli kullanım ve faaliyet alanlarını barındırırken, ağırlığın açık aktivite alanlarına (spor ve oyun alanları olarak) ve ayrıca “doğal elemanların” özellikle su öğeleri (genellikle gölet) ile birbirinden farklılaşmış çiçek bahçeleriyle bir araya getirildiği alanlara verildiği görülmektedir. Yapılı çevre elemanları ise genellikle bir cami, ‘millet kıraathanesi’ (okuma salonu ve çay evi beraber) ve kapalı/ açık otoparktan oluşmaktadır. Çalışmamızın sonuç kısmında tüm bulgular birlikte değerlendirilmiş ve millet bahçelerinin plan ve tasarım kriterlerinin geliştirilmesinde yerel ihtiyaçlar ve isteklerin de karar verme süreçlerine entegre olmasının altı çizilmiştir.