2. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı

EnglishTürkçe

BÖLÜM


DOI :10.26650/PB/AA08.2023.002.011   IUP :10.26650/PB/AA08.2023.002.011    Tam Metin (PDF)

el-Fethiyye ve Hülâsatü’l-Hey’e’nin Karşılaştırılması ve Metodolojik Bakımdan İncelenmesi

Fatma Zehra Pattabanoğlu, Tuba Uymaz

Astronomi tarihinin başlangıcında gezegenlerin ve yıldızların hareketlerini betimlemeye ve kurgulamaya yönelik bilimsel kuramlar; matematiksel, fiziksel, hem matematiksel hem de fiziksel olmak üzere üç aşamadan geçmiştir. Klasik dönem İslam astronomi bilginleri genelde Ptolemaios’un kinematik yaklaşımı ile Aristoteles’in dinamik yaklaşımını birleştirmek istedikleri üçüncü aşama olan gök mekaniği kuramını benimsemişlerdir. İslam düşüncesinin “yenilenme dönemi” olarak adlandırılan 13. yüzyıl sonrası astronomi bilimindeki gelişmeler Osmanlı’da da devam etmiştir. Ali Kuşçu’nun (ö. 1474) eserlerinde sergilemiş olduğu evren kuramı da bu üçüncü gruba dâhil edilir. Ali Kuşçu’nun hey’e geleneğinin bir ürünü olan Risâle der Heyʾe (Arapçası el-Fethiyye) adlı eserini Seydî Ali Reis (ö. 1562) Hülâsatü’l-Hey’e adıyla Türkçeye çevirmiş ve ilaveler yapmıştır. Bu eser gözlemlere dayanmayan astronomi metinleri arasında en kapsamlısıdır. Ali Kuşçu Risâle der Hey’e’nin girişinde doğa felsefesine dair az da olsa bilgiye yer vermiş olsa da Fethiyye’de bu kısmı kaldırmıştır. Seydî Ali Reis ise ‘‘Giriş’’te bulunan doğa felsefesine dair olan bu kısmın çevirisini yapmıştır. Eserinde Nasîrüddin et-Tûsî, Kutbüddin eş-Şîrâzî ve İbnü’ş-Şâtır gibi önemli astronomi bilginlerine atıf yaparak yorumlarına açıklık getiren Seydî Ali Reis dönemine kadar gelen astronomi birikiminin farkındadır. Ancak onun esere katkısı astronomik problemlerden daha ziyade coğrafya alanına dayanan kozmografya bilgilerinden oluşmaktadır. Bu bildiride Fethiyye ile Hülâsatü’l-hey’e karşılaştırılarak, iki düşünürün de metodolojik yaklaşımları ele alınacak ve eserlerin alana getirmiş olduğu katkılar çerçevesinde İslam astronomisinin gelişimi değerlendirilecektir.


Anahtar Kelimeler: 15. ve 16. yüzyıl İslam Astronomisi, Metodoloji, Ali Kuşçu, Seydî Ali Reis, Fethiyye, Hülâsatü’l-hey’e
DOI :10.26650/PB/AA08.2023.002.011   IUP :10.26650/PB/AA08.2023.002.011    Tam Metin (PDF)

A Comparison and Methodological Investigation of al-Fatḥiyya and Khulāṣat al-hay’a

Fatma Zehra Pattabanoğlu, Tuba Uymaz

At the beginning of the history of astronomy, scientific theories to describe and construct the motions of planets and stars have gone through three stages: mathematical, physical, and a combination of mathematical and physical. Classical Islamic astronomy scholars generally adopted the theory of celestial mechanics, the third stage in which they wanted to combine Ptolemy’s kinematic approach with Aristotle’s dynamic approach. The developments in the science of astronomy after the 13th century, which is called the “renewal period” of Islamic thought, continued in the Ottoman Empire. The theory of the universe exhibited by ʿAlī Qūshjī (d. 1474) in his worksshould be included in thisthird group. The first Ottoman Turkish translation of Fathiyya (which is Khulāsat al-Hay’a) was made by Saydī ʿAlī Ra’īs (d. 1562) in 1549. Saydī ʿAlī Ra’īs translated his work Risāla dar Hayʾa (al-Fatḥiyya in Arabic), which is a product of the hay’a tradition of ʿAlī Qūshjī, into Turkish under the name Khulāsat al-Hay’a, making several additions. This work is the most comprehensive of all non-observational astronomy texts. Although ʿAlī Qūshjī included a little information about natural philosophy at the entrance of Risāla dar Hayʾa, he removed this part in Fatḥiyya. Saydī ʿAlī Ra’īs, on the other hand, translated this section on natural philosophy in the Introduction. He is aware of his astronomy accumulation dating back to the period of Saydī ʿAlī Ra’īs, who clarified his comments by referring to important astronomy scholars such as Nasīr al-Dīn at-Tūsī, Qutb al-Dīn al-Shirāzī, and Ibn al-Shātir. However, his contribution to the work consists of cosmography knowledge based on geography rather than astronomical problems. In this paper, the methodological approaches of both thinkers will be discussed by comparing Fatḥiyya and Khulāsat al-Hay’a, and the development of Islamic Astronomy will be evaluated within the framework of the contributions of the works to the field.


Anahtar Kelimeler: 15th and 16th Century Ottoman astronomy, Methodology, ʿAlī Qūshjī, Saydī ʿAlī Ra’īs, Fatḥiyya, Khulāsat al-Hay’a

Referanslar

  • Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi. google scholar
  • Ak, M. (1999). Seydî Ali Reis. Osmanlılar Ansiklopedisi, C. II, İstanbul. Yapı Kredi Yayınları. google scholar
  • Ak, M. (2009). Seydî Ali Reis, DİA, c. 37, 21-24. İstanbul. google scholar
  • Ali Kuşçu (2001). Şerhu’t-Tecrîd. In Jamil Rageb. Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science, With An Appendix: ʿAlī al-Qūshjī. Concerning the Supposed Dependence of Astronomy upon Philosophy, Osiris, (16), 67-71. google scholar
  • Ali Kuşçu (2019). er-Risâletü’l-Fethiyye. In H. Umut. Theoretical Astronomy in the Early Modern Ottoman Empire: ʿAlī al-Qūshjī’s Al-Risāla al-Fatḥiyya. (PhD diss.), 195-289. McGill University, Montreal. google scholar
  • Aydın, C. (1989). Ali Kuşçu, DİA, c. 2, 408-410, İstanbul. google scholar
  • Demir, R. (2005). Philosophia Ottomanica, c. 1, Ankara: Lotus Yayınları. google scholar
  • Demir, R. (2007). Seydî Ali Reîs ve Kitâb el-Muhît fî İlm el-Eflâk ve el-Ebhûr. Bilim ve Ütopya (153), 36-44. google scholar
  • Fazlıoğlu, İ. (2003). Ali Kuşçu’nun el-Muhammediyye fî el-Hisâb’ının ‘Çift Yanlış’ ile ‘Tahlîl’ Hesâbı Bölümü, Kutadgubilig, (4), 135-155. google scholar
  • İbn Sînâ (2008). İbn Sînâ’da İlimler Tasnifi ve Risâle Fî Aksâm el-Hikme (Tenkitli Metin ve Değerlendirme, H. Yenen). Kutadgubilig, (14), 82-95. google scholar
  • İzgi, C. (2019). Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: Küre Yayınları. google scholar
  • Nasîrüddin et-Tûsî (1993). et-Tezkire fi ‘Îlmi’l-Hey’e (F. J. Rageb, Ed. ve Çev.). New York: Springer. google scholar
  • Rageb, F. J. (2001). Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science. Osiris, (16), 49-71. google scholar
  • Rageb, F. J. (2006). Ali Kuşçu ve Regiomontanus: Dışmerkezli Dönüşümler ve Kopernik Devrimi (Y. Unat, Çev.). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 8(1), 81-96. google scholar
  • Rosenfeld, B. A., İhsanoğlu, E. (2003). Mathematicians, Astronomers & Other Scholars of Islamic Civilisation and Their Works (7th-19thc.). İstanbul: IRCICA. google scholar
  • Saliba, G. (2011). İslam Bilimi ve Avrupa Rönesansı’nın Oluşumu (G. Aksoy, Çev.). İstanbul: Mahya Yayıncılık. google scholar
  • Seydî Ali Reis. Hülâsâ el-Hey‘e, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, nr. 2911. google scholar
  • Seydî Ali Reis. Risâle-i Zâtü’l-Kürsî, Kandilli Rasathanesi, nr. 50/1. google scholar
  • Seydî Ali Reis (1999). Mir’âtü’l-Memâlik (M. Kiremit, Haz.). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi. google scholar
  • Seyyid Ali Paşa (2001). Mir’ât-ı ‘Alem (Y. Unat, Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı. google scholar
  • Taşköprülüzâde (2007). Osmanlı Bilginleri: eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l Osmâniyye (M. Tan, Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık. google scholar
  • Uluğ Bey (2012). Zîc-i Uluğ Bey: Uluğ Beyin Astronomi Cetvelleri (M. Kaçar, A. Bir, Çev.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
  • Umut, H. (2019). Theoretical Astronomy in the Early Modern Ottoman Empire: ʿAlī al-Qūshjī’s Al-Risāla al-Fatḥiyya, (Doktora Tezi), McGill University, Montreal. google scholar
  • Unat, Y. (2001). İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara: Nobel Yayıncılık. google scholar
  • Unat, Y. (2009). Ali Kuşçu: Çağını Aşan Bilim İnsanı, İstanbul: Kaynak Yayınları. google scholar
  • Uymaz, T. (2009). Seydî Ali Reis’in Hülâsa el-Hey’e (Astronominin Özeti) adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.