Osmanlı İmparatorluğunda Coğrafya ve Kartografya
Osmanlı Eğitim Kurumlarında Kullanılan Coğrafya Atlasları
Didem Sevtap KayaOsmanlı Devleti’nde coğrafya dersinin ilk olarak askeri okullardan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun ve Mühendishâne-i Berrî-i Hümayûn’un ders programlarında yer aldığı bilinmektedir. Coğrafya öğrenmenin askeri gerekliliği, ilk olarak gerçekleşen savaşlarda anlaşılmıştır. XVIII. yüzyıldan imparatorluğun yıkılışına kadar gerçekleşen sürede eğitim kurumlarının nicelik yönünden artışı ve nitelik yönünden çeşitlenmesiyle, coğrafya dersinin yer aldığı eğitim kurumu sayısı da artmıştır. Okullarda coğrafya derslerinin verimli bir şekilde gerçekleştirilmesi için ders kitapları, haritalar, küre ve atlaslar kullanılmıştır. Dünyanın tamamının, bir bölge ya da ülkenin fiziki veya beşeri coğrafya özelliklerinin gösterilmesi amacıyla oluşturulmuş haritalar topluluğuna atlas denilmektedir. Osmanlının matbu ilk atlası 1803’te basılan Cedîd Atlas Tercümesi’dir. III. Selim tarafından Mahmud Raif Efendi’nin İcâletü’l-Coğrafya’sının sonuna eklenerek basılmıştır. Cedîd Atlas Tercümesi; Osmanlı’da coğrafya eğitiminde kullanılmış, basılı ilk atlas olarak kabul edilir. W. Faden’in atlasından tercüme edilmiştir. Eğitim kurumlarının programlarında Coğrafya dersinin yaygınlaşmasıyla coğrafya öğretmenleri ve çeşitli rütbede askeri personeller tarafından çok sayıda atlas çalışmaları yapılmıştır. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında Coğrafya-yı Umûmî Atlası, Umûmî Cep Atlası, Mufassal Atlas, Yeni/ Cedîd Atlas gibi isimleri olan çok sayıda atlas basılmıştır. Bu atlaslar incelendiğinde Dünyadaki kıtalara, ülkelere ve Osmanlı topraklarına ait farklı ölçeklere sahip renkli haritalar içerdikleri görülmüştür. Atlaslar basım öncesinde Ma‘ârif Nezâreti tarafından kontrolden geçirilmiştir. Kullanımı uygun bulunan atlasların basımına ruhsat verilmiştir. Öğrencilere faydalı görülen bazı atlaslar ülkenin çeşitli bölgelerindeki okullara gönderilmiştir. Osmanlı coğrafya atlaslarında Avrupa’dan tercüme eserler öne çıksa da bu tercüme eserlerin birçoğunda mütercim tarafından düzenlemeler yapılmıştır. Bu tercümeler sayesinde Avrupadaki coğrafi ve kartografik gelişmeler Osmanlıya aktarılmıştır.
Geography Atlases Used in Educational Institutions of the Ottoman Empire
Didem Sevtap KayaGeography lessons were first included in the curriculum of the Muhendishane-i Bahr-i Humayun and Muhendishane-i Berri-i Humayun military schools in the Ottoman Empire. This is because the military necessity of learning geography was realized primarily in times of war. With the increase in the quantity and diversification of educational institutions from the 18th century until the collapse of the state, the number of educational institutions that included geography in the curriculum also increased. In order to conduct geography classes efficiently in schools, textbooks, maps, globes, and atlases were used. An atlas is a collection of maps created to show the physical or human geographic characteristics of a region or country. The first printed atlas in the Ottoman Empire was the Cedid Atlas Tercumesi, which was published in 1803. It was deemed appropriate to be printed by adding it to the end of Mahmud Raif Efendi’s İcaletu’l-Coğrafya. The Cedid Atlas Tercumesi is considered to be the first printed atlas used in geography education in the Ottoman Empire. It was translated from W. Faden’s atlas. With the spread of geography lessons in the programs of educational institutions, many atlas studies were carried out by geography teachers and military personnel of various ranks. Many atlases with names such as Coğrafya-yı Umumi Atlasi, Cep Atlasi, and Mufassal Atlas were published at the end of the 19th century and the beginning of the 20th century. An examination of these atlases shows that they contain colorful maps with different cartographic scales of continents, countries, and Ottoman territories. The atlases were reviewed by the Ministry of Education before printing, and licenses were issued for the printing of those deemed suitable for use. Some atlases considered useful for students were sent to schools in various regions of the country. Ottoman atlases were mostly translated from European atlases. However, the translators also added their own knowledge and thoughts to the atlases. Through these translations, geographical and cartographic developments in Europe were transferred to the Ottoman Empire.
