Some Remarks on the “Medallion” Motif Decorated Pottery in the Vicinity of Burdur-Antalya in the Early Bronze Age
Fatih ÇongurThis study evaluates the Early Bronze Age “Medallion” motif decorated pottery, dated to Early Bronze Age, found at Hacımusalar Höyük, Karataş-Semayük, Bademağacı Höyük, Hacılar Büyük Höyük, Kuruçay Höyük, Pınarbaşı II and Aziziye settlements which are in the vicinity of Burdur-Antalya. This motif consists of one or multiple concentric circles decorations made with the technique of relief/groove and a knob/protrusion in the centre. In addition to this, some examples do not bear a central knob/protrusion in the circular decorations. Based on the current knowledge, “Medallion” motif is first seen on Early Bronze Age I settlements in the vicinity of Burdur-Antalya. This motif increased in number and variety in the vicinity of Burdur-Antalya during the Early Bronze Age II. It seems that the application of the “Medallion” motif on the pottery is different from the other (horizontal-vertical bands, zigzags, undulating lines, inverted and straight ‘V’ shapes, knob, impression, incrusté and paint) ornaments. Within the scope of this study, the contemporary parallels to the material that has been discussed, found in the settlements in Western Anatolia, the Aegean Islands and Greece has been mentioned, and its symbolic meanings has been discussed.
İlk Tunç Çağı’nda Burdur-Antalya Çevresi’nde “Madalyon” Motifi Bezemeli Çanak Çömlek Üzerine Bazı Değerlendirmeler
Fatih ÇongurBu makalede, İlk Tunç Çağı’nda, Burdur-Antalya çevresinde yer alan, Hacımusalar Höyük, Karataş-Semayük, Bademağacı Höyük, Hacılar Büyük Höyük, Kuruçay Höyük, Pınarbaşı II ve Aziziye yerleşmelerinde tespit edilen “Madalyon” motifi bezemeli çanak çömlek incelenmiştir. Söz konusu motif, kabartma/oluk yöntemiyle yapılmış bir ya da daha fazla dairesel bezeme ile bunların ortasında yer alan yumru/çıkıntıdan oluşmaktadır. Bunun yanında bazı örneklerde, belirlenen dairesel bezemelerin ortasında bir yumru/çıkıntı yer almamaktadır. Bugünkü bilgilere göre, Burdur-Antalya çevresindeki yerleşmelerde bu motif ilk kez İlk Tunç Çağı I’de görülmüştür. Burdur-Antalya çevresinde İlk Tunç Çağı II’de “Madalyon” motifli çanak çömleklerin sayısı ve çeşitliliği artmaktadır. “Madalyon” motifinin çanak çömlekler üzerindeki uygulanışı diğer süslemelere (yatay-dikey bantlar, zikzak, sarkıntı, ters ve düz “V”, memecik, baskı, incrusté, boya bezeme) göre daha farklı olduğu görülmüştür. Çalışma kapsamında genellikle çömlek, mezar kapları ya da kap formu belirlenemeyen kalın kenarlı örneklerde görülen bu motifin, Batı Anadolu, Ege Adaları ve Yunanistan’da saptanan çağdaşı benzerlerine değinilmiş ve “Madalyon” motifinin simgesel anlamları tartışılmıştır.
Burdur-Antalya çevresinde, Karataş-Semayük, Bademağacı Höyük, Höyücek, Hacılar, Hacılar Büyük Höyük ve Kuruçay Höyük Kazıları ile birlikte, bölgenin tarih öncesi dönemleri, yaklaşık 40 yıllık bir zaman dilimi içerisinde çok iyi araştırılmış ve arkeolojik açıdan ülkemizin en iyi bilinen bölgelerinden biri hâline gelmiştir. Bu bağlamda, kazısı tamamlanmış Karataş-Semayük, Bademağacı Höyük, Kuruçay Höyük ile 2011 yılında başlayan ve devam eden Hacılar Büyük Höyük Kazıları, İlk Tunç Çağı (İTÇ) çanak çömleği konusunda önemli veriler sunmaktadır. Karataş-Semayük’ün İTÇ tabakalarında bulunan bazı kaplar üzerindeki bir ya da daha fazla dairesel bezeme ile bunların ortasında yer alan yumru/çıkıntıdan oluşan bir motif ilk kez Machteld Johanna Mellink tarafından “Madalyon” olarak isimlendirilmiştir.
Bugünkü bilgilere göre, Burdur-Antalya çevresinde, “Madalyon” motifi bezemeli çanak çömlek en erken İTÇ I’de Karataş-Semayük ve Pınarbaşı II’de saptanmıştır. Hacılar Büyük Höyük, İTÇ I tabakalarında “Madalyon” motifi bezemeye rastlanmamış, İTÇ II yerleşmesinde ise, 5 adet örnek ele geçmiştir. Söz konusu motifli çanak çömlek, bölgede İTÇ I’de Pınarbaşı II, İTÇ II’de, Hacımusalar Höyük, Karataş-Semayük, Bademağacı Höyük, Kuruçay Höyük ve Aziziye, İTÇ III’de ise, Karataş-Semayük’te belirlenmiştir.
Burdur-Antalya çevresinde, Karataş-Semayük, Bademağacı Höyük, Hacılar Büyük Höyük ve Kuruçay Höyük’te İTÇ çanak çömleğine ait bazı örnekler, çizi, oluk, kabartma, boya ve baskı bezemelerle süslenmiştir. Yukarıda belirtilmiş tüm merkezlerde oluk ya da kabartma yöntemiyle yapılmış “Madalyon”, yatay/dikey bantlar, zikzak, sarkıntı, ters ve düz “V”, memecik, baskı, incrusté, boya gibi bezemeli örneklere göre oldukça az sayıda tespit edilmiştir. Bu durum söz konusu bezemenin dönemin çömlekçilik geleneğinde fazla tercih edilmemesiyle açıklanabilir. Bunun yanında motifin genellikle, küp, çömlek ve kalın kenarlı örneklerde belirlenmesi, bazı formlar için bunun bir çömlekçi işareti olabileceğini akla getirmektedir.
Bazı araştırmacılar, arkeolojik buluntular üzerinde yer alan dairesel bezemeler hakkında önerilerde bulunmuştur. Marija Gimbutas iç içe yapılmış bazı dairesel bezemelerin “sembolik” anlamları olduğunu belirtmiş ve Malta’da MÖ 3200 civarına tarihlendirilen Ggantija, Hagar Qim, Bugibba, ve Tarxien’da yer alan tapınaklarda ve İrlanda’da mezar girişlerinde saptanan taşlar üzerinde tespit edilmiş snake coil eyes bezemelerinin tanrıçaları, güneşi ya da yaşam döngüsünü temsil etmiş olabileceğini önermiştir. Ursula Seidl, Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda, Kültepe (Ib ve II) ve Alişar, Hitit İmparatorluk Çağı’nda Boğazköy’de ele geçirilen bazı kaplarda görülen dairesel kabartmalar ile ortalarındaki yumruların daha erken örneğinin Karataş-Semayük’te bulunduğunu belirtmiş, bunun MÖ 2. binyıl öncesinde Anadolu’da görülen yerel sembollerden biri olabileceğini vurgulamıştır. Seidl’e göre Assur Ticaret Kolonileri Çağı’ndan, Hitit İmparatorluk Çağı sonuna kadar bazı kaplar üzerinde bulunan bu işaret Signe Royal’dır. Bunun yanında Seidl, söz konusu işaretin simgesel anlamlarının tam olarak bilinmediğini, kült kapları üzerinde görülen dairesel kabartmaların olasılıkla basit bir bezeme olmadığını düşünmektedir. Sedat Alp, çanak çömlek üzerinde yer alan bazı işaretlerin mülkiyeti, üretim atölyelerini, ender durumlarda kapların içindeki nesne ya da hacim ölçüleri hakkında bir bilgi verebileceklerini düşünmektedir. Hasan Peker, bu tür işaretlerin idari, ekonomik ve mülkiyet için kullanımlarının yanı sıra, bunların çanak çömleklerin yapıldığı atölyeyi, kapların üretim amaçları ve içerdikleri malzeme ile hacim ölçülerini de temsil etmiş olabileceğini önermiştir. Ayrıca, Peker’e göre olasılıkla bu bezemeyi taşıyan kaplar ve içerisindeki malzeme ile bazı resmî/idari yapılar arasında bir bağlantı bulunmaktaydı. En erken örnekleri Eski Hitit Dönemi’nde ortaya çıktığı düşünülen Anadolu Hiyeroglif yazısında profesyonel bir unvan olarak nitelendirilen Tabak L. 402 (SCUTELLA), Ekmek L. 181 (PANIS) ve Tekerlek L. 292 (ROTA) işaretleri ile bazı “Madalyon” motifleri benzerlik göstermektedir. Peker, hiyeroglif işaretler ile daha erken dönemlerde çanak çömlek üzerinde saptanan bazı motifler arasında, eşyanın tabiatı dolayısıyla benzerlik olabileceğini belirtmiştir.
Çanak çömlek, mühür, ağırşak ya da tezgâh ağırlığı gibi buluntular üzerinde yer alan her işaret olasılıkla süsleme amacıyla yapılmamıştır. Bu bağlamda bezeme ve motif arasında bir ayrım yapılmalı, bazı motiflerin simgesel anlamları tartışılmalıdır. İTÇ I’de Hacılar Büyük Höyük ile İTÇ II’de Bademağacı Höyük’te belirlenen kent ölçülerindeki yerleşmeler, oldukça gelişkin sosyal ve politik yapıların varlığını ortaya koymaktadır. Tarımın, hayvancılığın ve ticaretin olduğu bu dönemde, söz konusu yapının bir düzen içerisinde devam edebilmesi için olasılıkla bazı semboller ve ideogramlar kullanılmıştır. Söz edilen yerleşmelerde yaşayan insanlar için “Madalyon” motifinin hangi anlamlar taşıdığını belirlemek oldukça zordur. Bunun yanında, İTÇ’de, Burdur-Antalya çevresinde “Madalyon”un genellikle çömlek ya da kalın kenarlı örneklerde saptanması, bunun çömlekçi işareti olabileceğini göstermektedir.
Burdur-Antalya çevresinde ve Batı Anadolu’da İTÇ çanak çömleğinde bezeme genellikle tüm boyunu veya gövdeyi çevrelemektedir. Bu geleneğe “Madalyon” motifi uymamaktadır. Bu motiflerin olası kullanım amaçları özelinde yanıtlanamayan bazı sorular vardır: Niçin “Madalyon” motifi genellikle çömlek ya da kalın kenarlı kaplarda görülmektedir? Sıradan bir doldurma motifiyse niçin yer aldığı kapların gövdesini tamamen kaplamadı? Niçin diğer bezemelerden daha az görüldü? İTÇ insanları için simgesel anlamları var mıydı? İTÇ’de Burdur-Antalya çevresinde yapıldığı düşünülen ticaret içerisinde “Madalyon” motifini oluşturan oluk/kabartma yöntemiyle yapılmış her bir daire ile bunların ortasında bulunan yumrular, bazı malların içerik ya da hacim ölçülerini temsil etmiş olabilir mi? MÖ 3. binyılda olan örneklere çok benzeyen motifin MÖ 2. binyılda da bazı kalın kenarlı kaplarda görülmesi bir tesadüf müdür? “Madalyon” motifi, Burdur-Antalya çevresi, Batı Anadolu ve Orta Anadolu arasında MÖ 3. ve 2. binyıllar arasında kültürel süreklilik olabileceğini gösterebilir mi?
Ele alınan malzeme içerisinde, aynı tipte motifler birden fazla yerleşmede belirlenmiştir. Bu sebeple, yerel mal gruplarından türetilmiş örneklerin üzerinde saptanan “Madalyon” motifinin kapların üretim atölyelerini gösteren bir işaret olduğunu söylemek çok zordur. Karataş-Semayük’ün mezarlık alanında, biri mezar, diğeri mezar kapağı olarak kullanılan sadece 2 adet küp üzerinde “Madalyon” motifi vardır. Bölgede ya da Batı Anadolu’da bilinen ve İTÇ’ye tarihlendirilen mezarlık alanlarında yer alan mezar kaplarında bu motife rastlanılmamıştır. Bu bağlamda “Madalyon” motifinin ölüm veya öteki dünya ile ilgili bir simge gibi düşünülmesi doğru değildir. Bunun yanında, Anadolu’da Neolitik Çağ’dan itibaren bazı nesnelerin koruyucu özellikleri olduğu düşünülmektedir. Büyük boyutlu kaplar içerisinde yer alan ürünlerin (tahıl ya da sıvı) belki de “Madalyon” motifi tarafından bir şekilde korunduğuna (nem, haşere gibi) ya da bereketinin arttığına inanılmaktaydı. Bu sebeple söz konusu motif süsleme amacıyla yapılmış bezemeler gibi kapların tamamında yer almamış, topluluğun bazı inançları doğrultusunda kullanılmış olabilir. Yukarıda değinilen görüşler dışında, yerleşmelerde konut amacıyla kullanılan binalar içerisinde bulunan “Madalyon” motifli kaplar için de farklı öneriler sunulabilir. Yerleşme sakinleri tarafından üretilen ya da ticaret yoluyla elde edilen ürünlerin içerik bilgileri ya da hacimlerine ilişkin bazı bilgiler bu motif aracılığı ile anlaşılmış olabilir. Örneğin, bir daire ile bir yumrunun temsil ettiği kap içerisindeki ürüne ihtiyacı olan kişi, bunu bu tip işaretler yardımıyla kolayca bulabilir. Bu fişleme diğer kaplara ait kapakların her defasında gereksiz yere açılmasını ve ürünlerin hava ile temasını engellemiş olabilir. Bu uygulama sayesinde kaplar içerisinde bulunan ürünler olasılıkla daha uzun süre saklanmıştır. Gelecek yıllarda Burdur-Antalya çevresi ile Batı Anadolu’da İTÇ’ye tarihlendirilen farklı yerleşmelerinin kazılması ve yeni bilgilerin elde edilmesi durumunda, bu yazıda “Madalyon” motifine ilişkin belirtilen görüşler daha farklı boyutlarda tartışılabilir.