Osmanlı Bilimi Araştırmaları

GÖNDERBİLGİ
EnglishTürkçe

Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/oba.757970   IUP :10.26650/oba.757970    Tam Metin (PDF)

15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi

Atilla Polat

Bu çalışma on beşinci ve on altıncı yüzyıl Türkçe matematik eserlerinde karşılaştığımız manzum bir matematik problemi üzerinedir. Orijinalinin Farsça olduğunu düşündüğümüz ve kimi eserlerde Farsça, kimilerinde ise Türkçe olarak yer alan bu problem hisâbü’l-hataeyn (çift yanlış hesabı) üzerinedir. Problemin yer aldığı metinlerin tamamına yakını muhasipler için yazılmış gözükmektedir. Şimdiye kadar belirleyebildiğimiz kadarıyla problemin yer aldığı en eski tarihli metin Hayruddin Halil bin İbrahim tarafından 885 (1480- 81) yıllarında kaleme alınan ‘Miftâh-ı Künûz-i Erbâb-ı Kalem ve Misbâh-ı Rumûz-ı Ashâb-ı Rakam’ adlı Farsça eserdir. Bu çalışmada problem tanıtıldıktan sonra, yazarların vermiş oldukları farklı çözümler incelenecek ve bu çözümlerin kısa bir karşılaştırması yapılacaktır. Bu inceleme, yazarlar ve eserleri hakkında genel bazı ipuçları elde etmeye de yardımcı olması bakımından önemli gözükmektedir. Bunun yanında bu problem aracılığıyla geç on beşinci ve on altıncı yüzyıllarda kaleme alınan Türkçe matematik eserlerinin bir gelenek oluşturup oluşturmadığı hakkında da bazı yorumlar yapmak mümkün gözükmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Hisâb, aritmetik, çift yanlış hesabı, hisâbü'l-hataeyn
DOI :10.26650/oba.757970   IUP :10.26650/oba.757970    Tam Metin (PDF)

A Mathematical Problem in Verse from the 15th and 16th Century Turkish Mathematical Treatises

Atilla Polat

This study focuses on a mathematical problem in verse encountered in 15th- and 16th-century Turkish mathematical treatises. The Persian version is included in some works, whereas the Turkish version is encountered in others. The problem relates to hisâb al-khata’ayn (double false position). Almost all of the texts including the problem were written for accountants. The oldest dated text on the problem is contained in a Persian work named Miftâh-ı Künûz-i Erbâb-ı Kalem ve Misbâh-ı Rumûz-ı Ashâb-ı Rakam, written by Hayruddin Halil bin İbrahim in H. 885 (1480–81). In this study, after introducing the problem, we examine the different solutions given by the authors and conduct a short comparison of these solutions. This examination also provided some general clues about the authors and their works. Additionally, through this problem, it appears possible to comment on whether Turkish mathematical works written in the late 15th and 16th centuries follow a tradition.

Anahtar Kelimeler: İlm al-hisâb, arithmetic, double false position, hisâb al-khata’ayn

PDF Görünüm

Referanslar

  • Yazma Eserler / Manuscripts google scholar
  • Dervîş Muhammed b. Lutfî. Terceme-i Tezkiretü’l-Küttâb fî ‘İlmi’l-Hisâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü Fazıl Ahmet Paşa, nr. 936, 1a-146a. google scholar
  • Hamza Balı b. Arslan. Misbâhü’l- Künûz. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, nr. 7230, 1a-47a. google scholar
  • Hayruddîn Halîl b. İbrâhîm. Miftâh-i Künûz-i Erbâb-ı Kalem ve Misbâh-ı Rumûz-ı Ashâb-ı Rakam, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1978/2, 31a-78a. google scholar
  • İbn Hamza el-Magribî. Tuhfetu’l-A‘dâd li Zevi’r-Rüşdi ve’s-Sedâd, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 3151/2, 39b-177b. google scholar
  • Kâtib Alâ’üddîn Yûsuf Mürşidü’l-Muhâsibîn, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yusufağa, nr. 309/2, 25b-55b. google scholar
  • Kâtib Alâ’üddîn Yûsuf. Zübde mine’l-Hisâb, Ankara: Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, nr. 4308/3, 45b-95b. google scholar
  • Muhyiddîn Muhammed b. Hacı Atmaca el-Kâtib. Mecma‘ü’l-Kavâ’id, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade Mehmed, nr. 337, 1a-243a. google scholar
  • Muhyiddîn Muhammed b. Hacı Atmaca el-Kâtib. Tercemetü’l-Fasli’s-Sâdis ‘Aşere fî Beyâni’l-Hata’eyn min Miftâh-i Künûz ve Misbâh-ı Rumûz, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, nr. 221/4, 314b-317a. google scholar
  • Nasûh el-Matrâkî. Umdetü’l-Hisâb, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1987, 1a-178a. google scholar
  • Nasûh el-Matrâkî. Cemâlü’l-Küttâb ve Kemâlü’l-Hüssâb, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, nr. TY.2719, 1a-56a. google scholar
  • Pîr Mahmûd es-Sıdkî el-Edirnevî. Terceme-i Miftâh-i Künûz-i Erbâb-ı Kalem ve Misbâh-ı Rumûz-ı Ashâb-ı Rakam, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1973, 1a-83a. google scholar
  • Sa‘dî b. Halîl. Miftâhü’l-Müşkilât fi’l-Hisâb, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphaesi, Türkçe Yazmalar, nr. TY.517, 1a-198b. google scholar
  • Yûsuf b. Kemal el-Burusevî. Câmi‘ü’l-Hisâb, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, nr. 288, 1a-120a. google scholar
  • Basılı Kaynaklar / Printed Sources google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “Hesap Yöntemleri.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17:269. Ankara: TDV Yayınları, 1998. google scholar
  • İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi (Hazırlayanlar). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, c.1. Editör Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: IRCICA, 1999. google scholar
  • Vidinli Hüseyin Tevfik. “Hataeyn Tarikine Dair Haşiye.” Mebahis-i İlmiye 2 (1285): 225-256, 256-267. google scholar
  • Tezler / Thesis google scholar
  • Kalafat, Şermin. “Câmi‘ü’l-Hisâb (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin).” Doktora tezi. Uludağ Üniversitesi, 2015. google scholar
  • Polat, Atilla. “19. Yüzyıl Osmanlı Bilim Hayatında Öncü Bir Matematikçi: Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa.” Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2014. google scholar
  • Elektronik Kaynaklar / Electronic Sources google scholar
  • Halîl b. Ahmed-i Rumî. Resâle-i Uvzân uMekadîr uHesâb. nşr. Behrûz Servetiyân. Ferheng-i Îrân-Zemîn 30 (1387/2008), 112-186. Erişim: 27 Kasım 2019. http://ensani.ir/fa/article/download/284885. google scholar
  • Schwartz, Randy K. “Issues in the Origin and Development of Hisab al-Khata’ayn (Calculation by Double False Position)”. Eighth North African Meeting on the History of Arab Mathematics [COMHISMA 8], 2004. Erişim: 27 Kasım 2019. https://www.researchgate.net/publication/270904128_Issues_in_the_ Origin_and_Development_of_Hisab_al-Khata’ayn_Calculation_by_Double_False_Position. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Polat, A. (2021). 15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 22(2), 241-253. https://doi.org/10.26650/oba.757970


AMA

Polat A. 15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 2021;22(2):241-253. https://doi.org/10.26650/oba.757970


ABNT

Polat, A. 15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, [Publisher Location], v. 22, n. 2, p. 241-253, 2021.


Chicago: Author-Date Style

Polat, Atilla,. 2021. “15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 22, no. 2: 241-253. https://doi.org/10.26650/oba.757970


Chicago: Humanities Style

Polat, Atilla,. “15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 22, no. 2 (Sep. 2024): 241-253. https://doi.org/10.26650/oba.757970


Harvard: Australian Style

Polat, A 2021, '15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi', Osmanlı Bilimi Araştırmaları, vol. 22, no. 2, pp. 241-253, viewed 17 Sep. 2024, https://doi.org/10.26650/oba.757970


Harvard: Author-Date Style

Polat, A. (2021) ‘15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi’, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 22(2), pp. 241-253. https://doi.org/10.26650/oba.757970 (17 Sep. 2024).


MLA

Polat, Atilla,. “15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, vol. 22, no. 2, 2021, pp. 241-253. [Database Container], https://doi.org/10.26650/oba.757970


Vancouver

Polat A. 15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları [Internet]. 17 Sep. 2024 [cited 17 Sep. 2024];22(2):241-253. Available from: https://doi.org/10.26650/oba.757970 doi: 10.26650/oba.757970


ISNAD

Polat, Atilla. “15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 22/2 (Sep. 2024): 241-253. https://doi.org/10.26650/oba.757970



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim11.01.2021
Kabul14.05.2021
Çevrimiçi Yayınlanma05.07.2021

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.