Araştırma Makalesi


DOI :10.26650/oba.1367125   IUP :10.26650/oba.1367125    Tam Metin (PDF)

Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı

Tuba Oğuz CeyhanHalime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

Sayılar arasındaki işlemler ve özelliklerini konu edinen “hesap” disipliniyle ilgili pek çok kitabın telif edildiği Osmanlı klasik döneminde, Maşrik, Mağrip ve Memlük matematik geleneklerinden yararlanılmıştır. Hatta Osmanlılar, bu gelenekleri kendi katkılarıyla mezcetmiş ve bazen yeni telif, bazen şerh, bazen ihtisar, bazen tercüme gibi farklı yazım türlerinde metinler kaleme almışlardır. Bunların en önemlilerinden biri, Derviş bin Lütfi’nin hocası Memlük matematikçisi Garseddin ibn Nakib’in Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’l-Hisâb isimli eserinden yaptığı ilaveli Türkçe tercümedir. Bu tercümede, eserin orijinalinde olmayan hatta diğer hesap kitaplarında nadir olarak rastlanan malumata yer verildiği ve hedef kitlenin genişletildiği anlaşılmıştır. Çalışmamızda, birincil ve ikincil kaynaklar yardımıyla takip edilen tarihsel yöntem, matematiksel analiz yöntemiyle birleştirilerek eserin değerlendirilmesi yapılmıştır.

DOI :10.26650/oba.1367125   IUP :10.26650/oba.1367125    Tam Metin (PDF)

Calculation in the Ottoman Classical Period and Dervish Bin Lutfi’s Approach

Tuba Oğuz CeyhanHalime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

Books and treatises on calculation written during the Ottoman classical period, which handled the operations between numbers and their properties, benefited from Mashrik, Maghreb, and Mamluk mathematical traditions. The Ottomans combined these traditions with their own contributions and produced texts in different genres, such as commentaries, translations, and original works. One of the most important of these works is the supplementary translation (translation with commentary) of the Mamluk mathematician Garseddin ibn Nakib’s book titled Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’lHisâb into Turkish by his former student and mathematician Dervish bin Lutfi. Dervish bin Lutfi seems to have included a considerable amount of information in his translation, which is not found in the original work and is rarely found in other Ottoman calculation books. Furthermore, he aimed at a larger target audience. Our study evaluates Dervish bin Lutfi’s translation by combining the historical method, conducted with the help of primary and secondary sources, and the mathematical analysis method.


GENİŞLETİLMİŞ ÖZET


Following the conquest of Istanbul, the Ottomans enjoyed a lively period regarding studies on mathematics with contributions initially from scholars from other lands (i.e., Ilkhanids or Mamluks) and later from scholars who were native to the Ottoman Realm. Arguably, the most productive contributions occurred in the field of “calculation” during the 16th century when the compilation of new texts in this context reached a remarkable degree of quality. Some of these works, which are significant for providing information on the level attained by the Ottomans in mathematics at that time, are still waiting to be thoroughly examined from the perspective of the history of Ottoman mathematics. Among them is a Turkish translation (1574) of the Arabic book on calculation titled Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’l-Hisâb, written by Garseddin Ahmed bin İbrahim bin el-Nakib el-Halebî, who arrived in Istanbul in the retinue of Yavuz Sultan Selim following the Ottomans’ military expeditions to the Mamluk realm. The book was translated by el- Halebî’s student Dervish bin Lutfi. It is, however, not a simple translation but a Turkish redaction, which was written in the same outline as Kitâbü’tTezkire fî İlmi’l-Hisâb while the content was greatly expanded. Therefore, it can be accepted as a “supplementary translation” (translation with commentary). Dervish bin Lutfi treated the text with contributions from Ottoman mathematicians in order to obtain more precise results rapidly. This is one piece of evidence showing that the Ottomans were adopting the mathematical traditions of various regions. Therefore, dervish bin Lutfi’s work stands out as a noteworthy example of Ottoman reception of the classical era’s calculation.

This study, which is based on a classical text, aims to examine Dervish bin Lutfi’s way of handling the “calculation” directly with this text’s accurate manuscript. First of all, the content of the text was introduced. Then, prominent issues in the text are mentioned in the footnotes, with their being quoted and their representations in modern mathematics. In conclusion, similarities or differences and superiority or weaknesses compared to the original book and other general calculation books from the Ottoman classical era were all considered during the evaluation of the text. For this purpose, the findings inferred from the manuscript copy -which is thought to be suitable and reliable- were analyzed by integrating them with information from other sources.

Findings indicate that the features and parts of the numbers, which are mentioned at the end of the preface of the text, are not always included in general calculation books in Ottomans or need to be adequately detailed. When it comes to Dervish bin Lutfi’s second article, which evidently distinguishes with his own contributions, and the way he covers the subject of fractions is entirely distinctive, it differs from the original of the text with the operations with “akche,” “cantar,” “zira,” “mud,” “mitgal” and their decimal fractions. In this second article, most problems are solved by the proportion method. Some notable ones are trading, inverse and compound proportion, inverse operation, and transforming a cubeshaped object into a sphere by eliminating its corners, work, pool, and “cumel calculation” (hesab-ı cumel) problems. The epilogue of the text is allocated to the subject of “mesaha”. It is understood that the author made a great effort to handle this subject. Here, it is possible to find traces of the definition of the mesaha and the historical background of the value of the number pi.

To sum up, the field of “calculation”, which was progressed by being integrated with algebra and geometry, had been used in practice for all operations related to the state and the community. Many books were compiled in the Ottoman classical period to teach the mathematical skills required to meet the needs of the state and community. These books contain knowledge from all Mashrik, Maghreb, and Egyptian mathematical traditions. In this regard, Dervish bin Lutfi’s work goes far beyond the original text of Garseddin ibn Nakib in terms of its scope. This is because both the article about fractional numbers and the chapter on “mesaha,” where many contributions can be observed, make the text useful in many professions and arts, such as law, bureaucracy, or architecture. It is essential to point out that although algebra is not treated in the work, on rare occasions, algebraic procedures are used to solve problems. This shows the advanced level of mathematics in the text and how competent and skillful the author and other Ottoman scholars were in this field. Thus, it is clear that the text examined here, which is a translation with commentary, holds a prominent place among general calculation books in the Ottoman period.


PDF Görünüm

Referanslar

  • Abdullah Dimeşkî, Nuhbetü’t-Tuffâhe fi’l-Misâha, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi 2048, 1a-26a. google scholar
  • Ali b. Veli b. Hamza el- Mağribî, Tuhfetü’l-A'dâd, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 3151/2, 39b-177b. google scholar
  • Garseddin ibn Nakib, Kitâbü’t-Tezkire fî İlmi’l-Hisâb, Kütahya, Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, Tavşanlı, Zeytinoğlu 305/9, 154b-171a. google scholar
  • Derviş bin Lütfi, Terceme-i Risâle-i Şeyh Garseddin fî Usûli’l-Hisâb li Derviş bin Lütfi, Kütahya, Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, Tavşanlı, Zeytinoğlu 584, 1a-95b, İstanbul, Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa 936, 1a-146b. google scholar
  • Baga, Elif. “Osmanlı Klasik Döneminde İstanbul’da Matematik İlimler.” Bilimname 45 (2021a): 79-119. google scholar
  • Baga, Elif. “Mesahanın Kısa Tarihi ve İlk Müstakil Türkçe Mesaha Kitabı: Emrî Çelebi’nin Mecma'ul-Garâib fi’l- Mesâha Adlı Eseri.” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 51 (2021b): 1-38. google scholar
  • Boyer, Carl. Matematiğin Tarihi. Çeviren Saadet Bağcacı. İstanbul: Doruk Yayınları, 2019. google scholar
  • Ceyhan, Tuba Oğuz. “16. Yüzyılda Osmanlı Muhasebecilerinin Matematik Anlayışındaki Gelişmeler: Mürşidü’l-Muhâsibîn Örneği.” Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi 16 (2019): 111-144. google scholar
  • Demirhan Çavuşoğlu, Halime M. “İlk Türkçe Mesâha Risâlemiz Risale-i Misâha.” Erdem 77 (2019): 179216. google scholar
  • Demirhan Çavuşoğlu, Halime M. “İlm-i Müsellesat.” TYB Akademi 31 (2021): 153-183. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “Hulâsatü’l-Hisâb.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 322-324. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “Hesap Yöntemleri: Hisâbu’l-A‘dâdi’l-Erbaati’l-Mütenâsibe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 268-269. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “İbnü’l-Hâim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 62-65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Klasik Muhasebe-Matematik Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1 (2003):345-367. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. Uygulamalı Geometrinin Tarihine Giriş: el-İknâ‘ fî İlmi’l-Misâha. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “Selçuklu Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim-Bir Giriş.” Cogito 29 (2001): 152-168. google scholar
  • Gökdoğan, Melek Dosay. “İstanbul’un Cazibesine Kapılan Bir Matematikçi: Magribî.” 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi: Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul, Bildiriler II, hazırlayan AKM içinde 660-682. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2009. google scholar
  • İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. 1. cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1999. google scholar
  • İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. 1.cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997. google scholar
  • Salih Zeki. Asâr-ı Bâkiye. Yayına hazırlayan Melek Dosay Gökdoğan. 2. cilt. Ankara: Babil Yayıncılık, 2003. google scholar
  • Oğuz, Zeynep Tuba. “Ondalık Kesirlerin Osmanlı Muhasebe Matematiği Eserlerindeki Yeri.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 57, 1 (2017): 446-492. google scholar
  • Fazlıoğlu, İhsan. “İbn el-Havvâm (ö. 724/1324) ve Eseri: el-Fevâid el Bahâiyye fî el-Kavâid el-Hisâbiyye: Tenkitli Metin ve Tarihi Değerlendirme.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1993. google scholar
  • Kalafat, Şermin. “Cami‘u’l- Hisâb (Giriş - İnceleme - Metin - Dizin).” Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2015. google scholar
  • Karagöz, Ali. “Nasûh es-Silâhî’nin Umdetü’l-Hisâb Adlı Eseri (89b-179a) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım).” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2013. google scholar
  • Küçüker, Metehan. “15. Yüzyıl Osmanlı Devleti Muhasebe Uygulamalarında Yaşanan Gelişmeler: Muhyeddin Muhammed’in Mecma‘u’l-Kavâ‘id Adlı Eseri.” Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2019. google scholar
  • Özçelik, Sezay. “Muhyeddin Muhammed’in Mecma‘u’l-Kavâ‘id Adlı Eseri (Giriş - İnceleme - Metin -Sözlük).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009. google scholar

Atıflar

Biçimlendirilmiş bir atıfı kopyalayıp yapıştırın veya seçtiğiniz biçimde dışa aktarmak için seçeneklerden birini kullanın


DIŞA AKTAR



APA

Oğuz Ceyhan, T., & Demirhan Çavuşoğlu, H.M. (2024). Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 25(1), 29-57. https://doi.org/10.26650/oba.1367125


AMA

Oğuz Ceyhan T, Demirhan Çavuşoğlu H M. Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 2024;25(1):29-57. https://doi.org/10.26650/oba.1367125


ABNT

Oğuz Ceyhan, T.; Demirhan Çavuşoğlu, H.M. Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, [Publisher Location], v. 25, n. 1, p. 29-57, 2024.


Chicago: Author-Date Style

Oğuz Ceyhan, Tuba, and Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu. 2024. “Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 25, no. 1: 29-57. https://doi.org/10.26650/oba.1367125


Chicago: Humanities Style

Oğuz Ceyhan, Tuba, and Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu. Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 25, no. 1 (Dec. 2024): 29-57. https://doi.org/10.26650/oba.1367125


Harvard: Australian Style

Oğuz Ceyhan, T & Demirhan Çavuşoğlu, HM 2024, 'Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı', Osmanlı Bilimi Araştırmaları, vol. 25, no. 1, pp. 29-57, viewed 23 Dec. 2024, https://doi.org/10.26650/oba.1367125


Harvard: Author-Date Style

Oğuz Ceyhan, T. and Demirhan Çavuşoğlu, H.M. (2024) ‘Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı’, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 25(1), pp. 29-57. https://doi.org/10.26650/oba.1367125 (23 Dec. 2024).


MLA

Oğuz Ceyhan, Tuba, and Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu. Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, vol. 25, no. 1, 2024, pp. 29-57. [Database Container], https://doi.org/10.26650/oba.1367125


Vancouver

Oğuz Ceyhan T, Demirhan Çavuşoğlu HM. Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı. Osmanlı Bilimi Araştırmaları [Internet]. 23 Dec. 2024 [cited 23 Dec. 2024];25(1):29-57. Available from: https://doi.org/10.26650/oba.1367125 doi: 10.26650/oba.1367125


ISNAD

Oğuz Ceyhan, Tuba - Demirhan Çavuşoğlu, HalimeMücella. Osmanlı Klasik Döneminde Hesap ve Derviş Bin Lütfi’nin Yaklaşımı”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 25/1 (Dec. 2024): 29-57. https://doi.org/10.26650/oba.1367125



ZAMAN ÇİZELGESİ


Gönderim27.09.2023
Kabul08.01.2024
Çevrimiçi Yayınlanma31.01.2024

LİSANS


Attribution-NonCommercial (CC BY-NC)

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.


PAYLAŞ




İstanbul Üniversitesi Yayınları, uluslararası yayıncılık standartları ve etiğine uygun olarak, yüksek kalitede bilimsel dergi ve kitapların yayınlanmasıyla giderek artan bilimsel bilginin yayılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. İstanbul Üniversitesi Yayınları açık erişimli, ticari olmayan, bilimsel yayıncılığı takip etmektedir.