Gürzat

Assist. Prof. Dr.

Mustafa

Res. Assist.

İbrahim

&nbsp;5./11. yüzyılda büyük ölçüde istikrar bulmuş olan klasik İslam siyaset kuramı ya da hilafet modeli belli şartları taşıması icap eden “imam” anlayışı üzerine inşa edilmişti. Değişen tarihsel durumlar uyarınca söz konusu şartlarda bazı değişiklikleri kabul etmiş olsalar da ne Mâverdî ne de Cüveynî ve Gazzâlî söz konusu imam-merkezli hilafet kuramından ayrılmamışlardı. Buna mukabil, bir açıdan (bazı eserlerinde) aynı modele sadık kalmış olsa da İbn Teymiyye es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye ve el-Hisbe fi’l-İslâm adlı eserlerinde imam-merkezli olmayan ve siyasal yönetimi bir bütün olarak ele alan bir çerçeve çizmiştir. Bu çerçevede yönetimin menşei tüm ümmete kolektif (farz-ı kifâye) olarak yüklenmiş olan emir bi’l-maʿruf ve nehiy ani’l-münker sorumluluğudur. Ümmet bu sorumluluğu vekilleri, yani bu hususta uzmanlaşmış bir yönetim kadrosu eliyle yerine getirir. Böylelikle toplum ile yönetim kadrosu arasında bir bağımlılık ve meşruiyet ilişkisi kurulmuş olur. Bu ilişkinin zemininde ise bir “hak” devri değil, bir “sorumluluk” devri vardır.&nbsp;&nbsp;

Mehmet

The Justification of Political Power in Ibn  Taymiyya’s Thought: An Alternative  Approach to the Nature  of Political Order

&nbsp;While research about ethnicity in the Mamluk Sultanate has made significant progress in recent years, our knowledge about how Circassian identities were constructed, ascribed, and perceived in the Mamluk lands is still quite limited. The present paper addresses this situation by examining the construction of Circassian ethnicity within a particularly well-documented elite environment, namely the court of the penultimate Mamluk ruler Qāniṣawh al Ghawrī (r. 1501–1516) who, like many members of the late Mamluk military elite, had been brought to Egypt as a Circassian military slave. The paper argues that in the highly competitive social space of the late Mamluk court, it was not only Circassian identity in itself, but also the status of one’s lineage group among the Circassian ethnos that could be used to define and legitimate a person’s position in the Mamluk political system. The findings of the paper thus challenge the assumption expressed in earlier publications that Circassian identity alone was important in late Mamluk political culture and call for a more nuanced understanding of what it meant to be called a Circassian in the Mamluk Sultanate. The paper thereby demonstrates that an exclusive focus on ethnic macro groups such as the Circassians is insufficient for grasping the full complexity of Mamluk concepts of ethnicity. Rather, researchers also need to pay attention to how internal divisions within these macro groups were imagined and evaluated.

Christian

The Quraysh of the Circassians:  Constructing Circassian Ethnicity in the Court of Sultan Qāniṣawh Al-ghawrī

Memlükler dönemi yargı sisteminde kişiler davalarını farklı mezhep kadılarına götürebilmekteydiler. Bir mezhebe göre mûceb lafzı kullanılarak belli bir hukuki zemine oturtulan dava, yeni bir anlaşmazlık durumunda diğer bir mezhep kadısı tarafından görülmekte ve nihayetinde davanın nasıl sonuçlandırılacağı meselesi âlimler arasında tartışmalara neden olmaktaydı. Özellikle ilk kadının mûceb ifadesini kullanarak verdiği kararın kapsamı ve yorumuyla ilgili tartışmalar yaşanabilmekteydi. Hanefî fakihler bu hukuki meselenin çözümüyle ilgili risaleler kaleme aldılar. Hanefî fakih İbnü’l-Gars (ö. 894/1489) da bu konuda Fevâkihü’l-bedriyye fi’l-akzıyeti’l-hükmiyye isminde bir risale telif etmiş ve onun bu risalesi sonraki Hanefî literatüründe etkili olmuştur. Nitekim Zeynüddin İbn Nüceym (ö. 970/1563), Sirâceddin İbn Nüceym (ö. 1005/1596) ve İbn Âbidîn (ö. 1252/1836) gibi âlimler İbnü’l Gars’ın mûceb konusuna dair görüşünü ve taksimini eserlerine alarak kabul etmişlerdir. Bu çalışmada İbnü’l-Gars’ın mezkûr eseri incelenecek ve konu örnek davalar üzerinden açıklanarak Memlükler dönemi yargı sistemindeki dört mezhep uygulamasının bir yansımasının işleyişi tasvir edilecektir.&nbsp;

Burak

The Issue of Ruling with Mūjab in Mamluk  Judicial System According to Ibn Al-ghars’s  Al-fawākih Al-badriyya

Memlükler döneminin yetiştirdikleri talebeler, yazdıkları eserler ve sahip oldukları önemli mansıplar dolayısıyla en dikkat çekici ulema ailelerinden birisi Sübkî ailesidir. Bu aile, ailenin ilk üyesi ve kurucusu olarak bilinen Abdülkâfî Ali b. Temmâm’dan itibaren birkaç asır boyunca Memlük entelektüel hayatına önemli katkılarda bulunmuştur. Abdülkâfî’nin Kahire’ye gelişinden itibaren her nesilde daha fazla sayıda ve daha prestijli mansıbı elinde bulunduran aile bireyleri, tahsil süreçlerinden başlayıp bir mansıp sahibi oluncaya kadar devam eden kariyerlerinin her aşamasında ulema ailesi içerisinde büyümelerinin imkânlarından faydalanmış görünmektedir. Küçüklükten itibaren ileride bir âlim olmak üzere yetiştirilen ve tahsil süreçleri aile büyükleri tarafından titizlikle inşa edilen Sübkîler hem ilim tahsilinde karşılaşılan zorlukları daha kolay aşabilmiş hem de ailelerinin Memlük siyasi elitleri ve toplumu nezdinde sahip oldukları prestijin de etkisiyle ileride bazı mansıpları akranlarına göre daha kolay elde edebilme imkânına kavuşmuş görünmektedir. Bir ulema ailesi içinde yetişmiş olmaları kendisinden ilim tahsil edilecek bir hoca bulmak gibi zorlukları bütünüyle ortadan kaldırmış, dahası onlara Memlük ilim hayatının önde gelen isimlerine talebe olma imkânı sunmuştur. Küçük yaştan itibaren kendi aile bireyleri ve dönemin prestijli hocalarından aldıkları dersler onların ilerleyen yıllarda ilmî ehliyetlerini ispat etmiş ve onları ilmî hayatın merkezinde yer alan, ayrıca ilmî ve siyasi çevrelerle yakın ilişkilere sahip güçlü figürlere dönüşmüştür. Bütün bunlar Sübkî ailesi fertlerinin önemli mansıplara akranlarına göre daha kolay erişebilmelerine temel teşkil etmiştir. Sübkî ailesinin ilk üç neslini (Abdülkâfî, Takıyyüddin es-Sübkî ve Takıyyüddin’in çocuklarını) merkeze alarak aile üyelerinin tahsil ve tedris süreçlerine odaklanan bu çalışmada, Sübkî ailesi özelinde Memlükler döneminde ulema ailesi mensubu olmanın bir âlimin ilmî gelişimine nasıl etkide bulunduğu ve ilmî ehliyetlerini ispat ettiklerinde birtakım ilmî ve bürokratik mansıpları elde edebilmede aile mensubiyetlerinin kendilerine ne gibi avantajlar sağladığı gibi konulara odaklanılmıştır.&nbsp;&nbsp;

Harun

The Learning and Teaching Adventure of a  Mamluk Ulama Family: The Case of Al-subkī Family

Vakıf gayesi açısından medrese ve hankah gibi ilim kurumlarındaki en önemli zümreler hiç şüphesiz öğrenciler (fukaha) ve dervişlerdir (fukara). Memlükler döneminde telif edilen tabakat eserlerinde medreselerin müderrislik veya sûfî kurumlarının şeyhlik mansıplarına tayin edilen âlimlere dair zengin kayıtlar bulunmakta, bazı kurumların müderrisleri ve şeyhleri sistemli bir şekilde tespit edilebilmektedir. Bununla birlikte bir âlimin ilim tahsil sürecinde hangi medresenin veya medreselerin kadrolu öğrencisi olduğuna dair kayıtlar son derece dağınık ve azdır. Bu durum büyük ölçüde medreselerde müderrisin verdiği dersi tekrar ettiren muîdler ve sûfî kurumlarındaki dervişler için de geçerlidir. Bu konuda İslam eğitim tarihi açısından dikkat çekici olan istisnai örneklerden bazıları Mücîrüddin el Uleymî’nin (ö. 927/1521) el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kuds ve’l-Halîl adlı Kudüs tarihinde yer almaktadır. Uleymî, eserinin önemli bir kısmını Kudüs ulemasının biyografilerine tahsis etmiş, burada Salâhiyye Medresesi’nin müderrislerinden ve Salâhiyye Hankahı’nın şeyhlerinden bahsetmiş, bunun da ötesinde özellikle 9./15. yüzyılda bu iki kurumda görev yapan öğrencileri, dervişleri ve muîdleri sistemli bir şekilde kayıt altına alıp bunların tahsil süreçlerini anlatmıştır. Kudüs’ü Haçlılardan geri alan Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından 6./12. yüzyılın sonlarında kurulan bu iki müessese, Memlükler dönemi boyunca Kudüs’ün ve hatta tüm Mısır-Şam bölgesinin en önemli ve muteber ilim kurumları arasında yer almaya devam etmiştir. Bu tebliğde Uleymî’nin el-Ünsü’l-celîl’i üzerinden Salâhiyye Medresesi’nin muîdleri ve öğrencileri ile Salâhiyye Hankahı’nın dervişleri tespit edilecek, bunların biyografileri incelenerek tahsil süreçleri ve kariyerleri araştırma konusu edilecektir. Bu şekilde tabakat eserlerinde, dolayısıyla medrese ve ulema araştırmalarında büyük ölçüde kenarda kalmış olan muîdlerin, öğrencilerin ve dervişlerin ilmî serüvenleri ve ilim kurumlarıyla ilişkileri gündeme getirilecek ve tartışmaya açılacaktır.

Muhammet

Marginal Positions in Institutions of  Learning: Students, Darwishes, and  Repetitors in Mamluk Jerusalem

Memlükler dönemi Hanefî âlimlerinin önde gelenlerinden İbnü’l-Hümâm’ın Tahrîr adlı muhtasar usul eseri, fıkıh usulü tarihinde özgün bir yere sahiptir. O, bu eserinde müteahhirûn döneminde geliştiği şekliyle usul ilmini işler; usul konularını, hem İbnü’s-Sââtî, Sadrüşşerîa ve Abdülaziz el-Buhârî gibi Hanefî usulcülerin hem de Râzî, Âmidî, İbnü’l-Hâcib, Beyzâvî, Îcî ve Teftâzânî gibi Eşʿarî usulcülerin görüşlerini dikkate alarak tartışır ve kendi tercihlerini ortaya koyar. Onun öğrencisi İbn Emîru Hâcc’ın açıklamalarıyla birlikte incelendiğinde Tahrîr’in, müteahhirûn dönemi bu iki grup usulcünün yanı sıra Memlükler dönemi usulcülerinin görüşlerini ve söz konusu dönemin önemli usul meselelerini de tartışan zengin bir arka plana dayandığını görürüz. Bu makalede amacımız İbnü’l-Hümâm’ın usul görüşlerine dair genel bir resim sunmak değildir; burada onun eserinin özellikle Memlük ilim çevreleriyle bağlantısını ve görüşlerinin arka planını ele almayı hedefledik. Tahrîr’in ve şerhinin Memlük usul birikimiyle irtibatını kullandıkları kaynaklar, ele aldıkları meseleler ve –söz konusu ilişkiyi gösterecek şekilde– benimsedikleri görüşler açısından inceledik. İbn Emîru Hâc, Tahrîr’i bizzat müellifinden okumuş olması sebebiyle hem hocasının kastını, imalarını ve muhataplarını biliyordu hem de kaynaklarına ve görüşlerine vâkıftı. Bu sebeple İbnü’l-Hümâm’ın Memlük ilim çevreleri ve usul birikimiyle irtibatını ortaya koyabilmek için onun şerhini de birlikte ele aldık.&nbsp;&nbsp;

Hasan

Connection of Al-tahrīr of Ibn Al-humām with the Mamluk Usul Environment

Hadis, fıkıh, tabakat ve tarih yazıcılığı gibi ilimlerde öne çıkan Memlük ilim havzasında yetişen ve faaliyet gösteren Necmeddîn et-Tûfî’nin (ö. 716/1316) felsefe ve Râzî sonrası kelam düşüncesini eleştirdiği bilinmektedir. Tûfî’nin Râzî ve takipçilerinin yanı sıra kelami açıdan sıkça eleştirdiği bir diğer zümre Muʿtezile olmuştur. Hüsün kubuh, insan fiilleri, kazâ ve kader konularını genişçe ele aldığı eseri Der’ü’l-kavli’l-kabîh bi’t-tahsîn ve’t-takbîh’te Tûfî, öncelikle hüsün ve kubuh meselelerini ele almış, bu konuların usûlü’d-dîn ve usûl-i fıkıhta nazari olarak nasıl işlendiğini, ayrıca hem itikadi hem de amelî olarak füruya nasıl yansıdığını incelemiştir. Ancak eserin büyük kısmında insan fiilleri ve bununla irtibatlı olarak kader konusu yer almıştır. Müellif, insan fiillerini ele aldığı bölümde Râzî’nin el-Muhassal başta olmak üzere birçok eserinde ifade ettiği şekliyle cebr argümanını kabul etmiş ve bu argüman üzerinden Ebü’l-Hüseyn el-Basrî’den nakillerle Muʿtezile’yi eleştirmiştir. Bu minvalde gündeme gelen bir diğer konu, Muʿtezile’nin kader görüşünün en erken referanslarından biri olan Kader Risalesi’nin muhtevası ve bu risalenin müellifi kabul edilen Hasan-ı Basrî’nin tabakat eserlerinde Muʿtezile mezhebine nispet edilmesine dair iddialardır. Hasan-ı Basrî’nin mezhebî aidiyetine dair bu iddiayı reddeden Tûfî, Kader Risalesi’nin de ona ait olmasını mümkün görmemiştir. Erken dönem Muʿtezilîlerden birisinin yazdığı eseri, Hasan-ı Basrî’nin otoritesinden faydalanarak iʿtizâlî görüşlerin şöhret bulması için ona nispet etmiş olabileceğini söylemiştir. Yine de bu risaleyi erken dönem Muʿtezile’nin kader anlayışını temsil etmesi açısından kıymetli bulmuş ve risaleye uzun bir reddiye yazmıştır. Tûfî’nin bu reddiyesi Memlük ilim havzasında kazâ ve kader tartışmalarında öne çıkan meseleler ve bu meselelerin tartışmasında kullanılan kaynakları göstermesi, aynı zamanda dönemin entelektüel temayüllerini yansıtması açısından önemlidir. Modern dönemde yapılan çalışmalarda özellikle Tûfî’nin makâsıd görüşü öne çıkarılmış ve fıkhi görüşleri incelenmiştir. Bununla birlikte genelde Memlük dönemi kelam düşüncesi özelde ise Tûfî’nin kelami mirasına yönelik ilginin az olduğu söylenebilir. Bu çalışmada daha çok fıkıh alanındaki görüşleri ile öne çıkan Tûfî’nin Hasan-ı Basrî’nin zikri geçen risalesine yönelik değerlendirmeleri ele alınacaktır. Bu bağlamda&nbsp;&nbsp;&nbsp;Hasan-ı Basrî’nin risalesine yazılan en detaylı değerlendirmelerden biri ilk defa incelenerek Tûfî’nin kelam alanındaki çalışmalarına dikkat çekilecektir. Memlük kelam düşüncesi ve Tûfî hakkında yapılan çalışmaların az olması sebebiyle daha ziyade Der‘ü’l-kavli’l-kabîh ve Risâletü’l-kader merkeze alınarak konular ele alınacaktır.&nbsp;&nbsp;

Şerife

A Criticism of the Muʿtazila in the Mamluk Scholarly Milieu: Al-tūfī’s Refutation of  Al-ḥasan Al-baṣrī’s Letter on  Predestination

Bu çalışmada Bahrî Memlük dönemi felsefi kelamcısı Ömer el-İsfahânî’nin felsefe eleştirisi konu edilmiştir. Hakkında yeterli bilgi bulunmayan müellifin biyografisi şu şekilde özetlemek mümkündür: Tam adı Muhyiddin Ömer b. Hızır b. Ömer el-İsfahânî’dir. Kahire’ye yerleşmiş ve 722/1322 yılında orada vefat etmiştir. Dil âlimi, Şâfiî usulcüsü, Eşʿarî kelamcısı ve sûfîdir. Döneminin bir diğer felsefe eleştirmeni İbn Teymiyye (ö. 728/1328) ile mektuplaşmıştır. İsfahânî’nin elimizdeki eserlerinden dördü dinler ve düşünceler üzerine eleştirel incelemelerdir: el-Kavâidü’l-Bedriyye, Mesâlikü’n-nazar, Dekâikü’n-nazar, Hüccetü’l-mühtedî. Bu eserler müellifin geliştirdiği sekiz ölçüt üzerinden İslam’ın hak, diğer dinlerin ve felsefelerin batıl olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Bir diğer eserde ise yalnızca filozoflar tenkit edilmiştir: Ta‘cîzü’l-müsta‘ciz. Bu eserde, İbn Sînâ felsefesi üzerinden felsefenin dalaletine hükmedilmiştir. Müellife göre, filozofların en büyük hatası naslara bağımlı bir akıl yerine bağımsız aklı tercih etmeleri ve sonuçta yoldan çıkıp hakikatten uzaklaşmalarıdır. Düşünürün çalışmalarından çıkan ortak sonuç hakikatin İslam tarafından temsil edildiği, diğer dinlerin ve felsefelerin farklı düzeylerde yanılgılar yığınına karşılık geldiğidir. Eserlerdeki ayrıntılar, kastettiği İslam’ın Eşʿarî doktrin olduğunu göstermektedir.&nbsp;&nbsp;

Tuna

The Misery of Independent Reason: The  Mamluk Philosophical Theologian ʿumar  Al-iṣfahānī’s Conception of Truth, and  Criticisms of Philosophical Thinking  and Thoughts

&nbsp;A hitherto little examined text, al-Maqāma al-ṭā‘ūniyya, or “The plague tale,” by the Mamluk polymath Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī (d. 1505) about the plague that hit Egypt in the years 897-898/1491-1492 calls for attention regarding its valuable content and structural oddity: while the main narrative offers a rare eye-witness account of the natural disaster, the ensuing commentaries by seven scholars—no physician included—describe the “shock and awe” on impact, each using jargons of his own branch of Arabic-Islamic learning. This essay aims at an initial assessment of the historical and epistemological values of this remarkable text as a case study of the noticeable didactic turn in late Mamluk writing culture.&nbsp;

Knowledge and Rhetoric: Al-suyūṭī’s Plague Maqāma and its Historical and Cultural Context

In the Mamluk era, particularly in the 8th century AH, pandemics were prevalent. The overwhelming outbreak of plague in 749 AH was notable. Muslims responded to this plague diversely, based on their scientific specializations. This challenging epidemic prompted varied views among Muslim physicians. Notable figures including al-Shaqquri )d. 749/1348(, Ibn Khatimah )d. 770/1369(, and Lisan al-Din bin al-Khatib )d. 776/1374( presented their unique perspectives on the plauge. Muslim physicians’ efforts against the epidemic served as a precursor to modern medicine, despite facing challenges. These challenges arose from the persistent disease and skepticism within certain Islamic sects. This paper will focus on the examination of epidemic phenomenon in the 8th-century and clarify Muslim physicians’ efforts, resistance, and challenges during the process.&nbsp;

Béchir

Muslim Physicians’ Endeavours Upon Plague in the 8th/14th Century Mamluk Period

Memlükler dönemi din ve kültür hayatının önde gelen isimlerinden biri olan Kemâleddin ed-Demîrî’nin (ö. 808/1405) yazmış olduğu Hayâtü’l-hayevân adlı eser her ne kadar zoolojik-zoografik bir başlığa sahip olsa da Câhiz’in (ö. 255/869) Kitâbü’l-Hayevân’ına benzer biçimde çeşitli içerikler barındıran muhâdarât türünden bir eserdir. Demîrî alfabetik sıra düzeninde ele aldığı hayvanların her birine ait sırayla filoloji, literatür, hadis, fıkıh, atasözü, havâs ve rüya tabirleri ile ilgili bilgiler aktarır. Canlılara ait (insan-hayvan) zooloji, tıp ve eczaya dair bilgiler ağırlıklı olarak maddelerin havâs alt başlığı altında verilmektedir. Bu kısımda Demîrî birçok tabip üzerine referanslarda bulunur. Bu referanslara bakıldığında Ebû Bekir er-Râzî (ö. 313/925), Zühr b. Abdülmelik b. Muhammed (ö. 525/1131) ve Ubeydullah b. Cibrâîl el-Buhtîşûʿ (ö. 450/1058’den sonra) isimleri öne çıkmaktadır. Bu metinde bahsi geçen tıbbi referanslar incelenecek, Demîrî’nin bu kaynaklarla kurduğu ilişki anlaşılmaya çalışılacaktır.&nbsp;

Ahmet

The References to Physicians in Al-damīrī’s  Ḥayāt Al-ḥayāwān

Memlükler Dönemi (648-923/1250-1517) tarih yazıcılığının en dikkat çeken türü hiç şüphesiz biyografidir. Biyografik eserlerin muhtevalarının şekillenmesinde yazarının fikrî arka planı, zihin dünyası, mezhebî aidiyeti, eseri kaleme alma amacı, kaynaklara ulaşımı ve kullanımı gibi pek çok husus etkilidir. Bu nedenle her biyografi pek çok açıdan eleştiriye açık hâle gelmektedir. Örneğin Tâceddin es-Sübkî (ö. 771/1370), hocası Zehebî’nin (ö. 748/1348) Eşʿarî âlimlerin biyografilerini mezhep taassubuyla yazdığını iddia etmiş; ancak kendisi de Tabakâtu’ş Şâfi‘iyye’sindeki biyografiler üzerinden Eşʿarîliğin, Sünnîliğin yegâne temsilcisi olduğu fikrini tahkim etmeye çalıştığı eleştirisine maruz kalmıştır. Tarih ve biyografi, Memlükler döneminin en üretken müelliflerinden biri olan Zehebî’nin ismi anıldığında ilk akla gelen disiplinlerdendir. Fakat Zehebî bu alandaki orijinal tercihleri, literatüre yaptığı katkılar ve özenine rağmen özellikle kendi görüş ve mezhebinden olmayan kişilerin biyografilerinde yanlı davrandığı eleştirisinden kurtulamamıştır. Onun bilgiyi seçme ve sunuş biçimine, açıkça söylediklerinden söylemediklerine kadar pek çok konu üzerine değerlendirmeler yapılmıştır. Hatta Zehebî’nin biyografilerinin döneminin temel tartışmalarındaki görüşlerini ortaya koymanın ve kişisel yargılamalarının bir aracı olduğu dahi iddia edilmiştir. Bu çalışma iki ana kısımdan oluşmaktadır. Girişte biyografileri açısından Zehebî’ye yöneltilen eleştirilere kısaca değinildikten sonra birinci kısımda, onun kaleme aldığı önde gelen Eşʿarî âlimlerin biyografilerinde öne çıkan hususlar, Sübkî’nin bu biyografilere yönelttiği eleştirilerle birlikte incelenmiştir. İkinci kısımda ise her ikisinin kaleme aldığı Hanbelî İbn Kudâme el-Makdisî (ö. 620/1223) ve Eşʿarî Fahreddin İbn Asâkir’in (ö. 620/1223) biyografileri karşılaştırılmıştır. Bu çalışma temelde tamamen yansız bir biyografi yazılamayacağını savunmakta; bunun biyografilere nasıl yansıdığını Zehebî ve Sübkî örneği üzerinden ortaya koymayı amaçlamaktadır. Nitekim çalışmada sunulan örnekler, Zehebî’nin biyografiler üzerinden birtakım mesajlar vermek istediğini; buna karşılık &nbsp;Sübkî’nin söz konusu biyografilere yönelttiği eleştirilerde de mezhebî aidiyetinin etkilerinin olduğunu ortaya koymuştur.

Münevver

The Possibility of Writing Unbiased  Biography: Al-dhahabī’s Biographies of  Prominent Ashʿarī Scholars and Al-subkī’s  Criticisms

Hadis tarihi açısından Memlükler dönemi, öne çıkan pek çok özelliği sebebiyle ayrı bir yerde durmaktadır. Zira 7-9./13-15. asırlar arası döneme tekabül eden bu tarihî devrede, geçmişte yapılan ilmî faaliyetlerin gözden geçirilmesiyle oluşan eserler başvuru kaynağı hâline gelmiştir. Başta Nuhbetü’l-fiker, Elfiyye, Tehzîbü’l-Kemâl, Fethu’l-bârî ve Umdetü’l-kârî olmak üzere hadis sahasında klasikleşen pek çok eser bu tarihlerde kaleme alınmıştır. Memlükler tarih sahnesinden çekildikten sonra da geride bıraktıkları eserlerle hadis tarihini şekillendirmeye devam etmiştir. Ancak onların hadis ilmine yönelik faaliyetleri Mısır ve Dımaşk’ın oldukça uzağında bir bölgede ilmî hareketliliği beslemiştir. Hindistanlı âlimler 7./13. asır itibarıyla bir şekilde etkileşim içinde olduğu Memlük birikimini, 10./16. asır sonrası bir nevi intikal noktası vazifesi gören Hicaz üzerinden kendi topraklarına taşımışlardır. Klasikleşen Memlük eserleri, Hindistan medreselerinde öne çıkan metinler olarak kalmamış, bunlar üzerine ihtisar telhis-şerh-haşiye-taʿlîk olarak kabul edilebilecek çalışmalar da yapılmıştır. Hindistan uleması ayrıca bu eserlerin içerik ve yetkinliğini de tartışmıştır. Bu anlamda Sahîhu’l-Buhârî’nin bab başlıklarının hakkı verilerek şerh edilmediğini söylemeleri kayda değerdir. Buna göre bölgede Memlük birikiminden hem istifade edilmiş hem de meşhur ilmî eserler belirli açılardan tetkike tabi tutulmuştur. Bu çalışma Hindistanlı Müslümanların esin kaynağı ve bazı açılardan da aşmaya çalıştıkları bir alan olarak Memlük birikimi ile irtibatlarına yoğunlaşacaktır.

Selim

Impression, Inspiration and Passing Beyond: The Impact of Mamluk Knowledge  Accumulation on the Indian Subcontinent

İslam ilim geleneğinin en dikkat çekici yönlerinden biri İslam dünyasının farklı bölgeleri arasında bilginin dolaşımıdır. Bu bilgi dolaşımının ilim tahsili gayesiyle yapılan yolculuklar (rihle), bir bölgede doğup yetişen âlimlerin başka bölgelere yerleşmeleri, hac ibadetini yerine getirmek veya ticaret amacıyla yapılan yolculuklar gibi çeşitli yollarla gerçekleştiği görülmektedir. Bu ilişkilerin kesintisiz bir şekilde devam etmesi, zaman içerisinde bölgeler arasında kurulan ilmiye ağlarını ortaya çıkarmıştır. Bu bölgesel ağlar arasındaki münasebetler incelendiğinde, bir bölgeden diğerine tek yönlü bir bilgi aktarımı ve etki durumu görülebileceği gibi farklı bölgelerin bilgi aktarımı açısından birbirini beslediği çok sayıda örneğin bulunduğu da görülmektedir. İslam dünyasının batı ucunda yer alan Endülüs, 2./8. yüzyıldan itibaren İslam dünyasının başlıca ilim merkezleriyle kurduğu ilişkilerle sözü edilen bu ağlara dâhil olmuş bir bölgedir. Endülüs’ün, coğrafi yakınlığın da etkisiyle Mağrib bölgesiyle yakın ilişkiler içinde olduğu dikkat çekmektedir. Endülüs ilmiyesi üzerinde etkiye sahip olan bölgelerden biri de Mağrib’in doğu ucunda yer alan Mısır’dır. Endülüs kaynakları, öğrenimlerini ilerletmek üzere Mısır’a giden ve Endülüs’e döndükten sonra yaşadıkları şehirlerdeki ilmî faaliyetlerde önemli rol oynayan çok sayıda Endülüslü öğrencinin varlığına işaret etmektedir. Diğer taraftan aynı kaynaklar, özellikle 5-6./11-12. yüzyıllardan itibaren Endülüs menşeli çok sayıda âlimin Mısır’a yerleştiğini ve hayatlarının sonuna kadar burada tedris faaliyetlerine devam ettiklerini de göstermektedir. Bu çalışmada, Endülüs ile Mısır bölgesi arasındaki ilmî ilişkilerin tesis süreci ve 6-8./12-14. yüzyıllarda Mısır’da yerleşik bulunan bazı Endülüslü âlimlerin ilmî faaliyetleri ele alınacaktır.&nbsp;

Cumhur

From Al-andalus to Egypt: Regional  Networks and the Circulation of  Knowledge

9. asırda Mısır’da tasavvufi hayatın başlangıcı İslam coğrafyasının diğer bölgelerinden genelde farklı bir seyir göstermez. Zira bölgedeki sûfîler Bağdat sûfîleri ile hep yakın ilişki içinde olmuşlardır. Mısır’da faaliyet gösteren sûfîlerin çoğu Cüneydî çizgidedir. 13. asırda tarikatların teşekkülü ile birlikte Mısır, sûfîleri cezbeden bir bölge hâline gelmiştir. Ebû Medyen el-Mağribî etkisinin hemen hepsinde görüldüğü Mısır menşeli Bedeviyye, Şâzeliyye, Desûkıyye gibi tarikatların yanı sıra Kâdiriyye, Rifâiyye gibi Bağdat merkezli tarikatların faaliyette bulunduğu Mısır 13. ve 14. asırlarda renkli bir tasavvufi hayata sahne olmuştur. Eyyûbî ve Memlüklü yönetimlerinin sûfîlere yönelik olumlu yaklaşımları tarikatları Mısır’da güçlendirmiştir. Bununla birlikte ulemanın sûfîler üzerinde gözetim ve denetimi kendilerine has yöntemlerle devam etmiştir. Fâtımiyye dönemi sonrası Sünnî yapıyı güçlendirme eğiliminde olan yöneticiler Sünnîliğin bir parçası olan tasavvuf ehli ile münasebetlerine büyük önem atfetmişlerdir. Döneme dair yazılan menâkıbnâmelerden kimi örnekler Mısır ulemasının da tasavvuf büyükleri ile iyi ilişkiler tesis ettiklerinin kanıtıdır. Sünnî-Eşʿarî ulema ve idarecilerin sûfîlerle bu uyumu bu asırlarda Mısır’daki dinî hayata damgasını vurmuştur. Yönetici sınıfın sûfîlere pozitif yaklaşımları pek değişmese de 15. asırda bu uyum yerini Eşʿarîlik karşıtı Selefî ulemanın hoşgörüsüzlüğüne bırakmıştır. İbnü’l-Arabî’nin Mısırlı şair İbnü’l-Fârız’a ve şiirlerine verdiği önem İbnü’l-Arabî takipçilerini de Mısır’a cezbetmiştir. Sadreddin el-Konevî, Müeyyidüddin el Cendî ve Abdürrezzâk el-Kâşânî gibi Ekberî ekol mensupları Mısır’a gelmişler ve Saîdü’s-Süedâ Hankahı’nda İbnü’l-Fârız’ın Kasîde-i Tâiyye’sini Sadreddin el-Konevî’nin hocalığı eşliğinde okumuşlar ve daha sonra bu şârihlerin her biri bu kasideye bir şerh yazmışlardır. Mısır tasavvufunun bu güçlü şairi asıl büyük etkisini İbnü’l Arabî takipçilerinde göstermiştir.&nbsp;

Derya

Where Maghreb and Mashriq Sufism Meet:  Mystical Life in Egypt in the 13th and 14th Centuries

This license lets others remix, tweak, and build upon your work non-commercially, and although their new works must also acknowledge you and be non-commercial, they don’t have to license their derivative works on the same terms.

Editor	Gürzat Kami, Mustafa Taş, İbrahim Enes Başdemir

Subjects	History, Religion

E-ISBN	978-605-07-1755-6
Publisher	Istanbul University Press
Publish Date	05.12.2024
Cover (PDF)
Front Pages (PDF)
Full Text (PDF)

Tradition of Knowledge in the Mamluk Period – II